گرچه در قرآن مجيد مسئله برده‌‏گيري و برده داري به عنوان يك دستور حتمي در مورد اسيران جنگي نيامده است، ولي نمي‏توان انكار كرد كه احكامي در قرآن براي بردگان ذكر شده است، كه اصل وجود بردگي را حتي در زمان پيامبر(ص) و صدر اسلام اثبات مي‏كند، مانند احكامي كه در مورد ازدواج با بردگان يا احكام محروميت يا مسأله مكاتبه(قراداد براي آزادي بردگان) هست اين جا بعضي بر اسلام خرده مي‏گيرند كه چرا اين آيين الهي با آن همه محتوا و ارزش‏هاي والاي انساني، بردگي را الغا نكرده، و طي يك حكم قطعي و عمومي آزادي همه بردگان را اعلام ننموده است؟

در يك جمله كوتاه بايد گفت كه اسلام برنامه دقيق و زمان بندي شده براي آزادي بردگان دارد كه بالاخره همه آنها تدريجاً آزاد مي‏شوند، بي آن كه اين آزادي عكس العمل نامطلوبي در جامعه به وجود آورد. اسلام هرگز ابداع كننده بردگي نبوده است، بلكه در حالي ظهور كرد كه بردگي سراسر جهان را گرفته بود و با تار و پود جوامع بشري آميخته بود. حتي بعد از اسلام در تمام جوامع، بردگي ادامه يافت، تا حدود يك صد سال قبل كه نهضت آزادي بردگان شروع شد، چرا كه به خاطر دگرگون شدن نظام زندگي بشر، مسئله بردگان به شكل قديمي قابل قبول نبود.

اگر اسلام طبق يك فرمن عمومي دستور مي‏داد همه بردگان را آزاد كنند، چه بسا بسياري از آنان تلف مي‏شدند، زيرا نه كسب و كار مستقلي داشتند و نه خانه و وسيله‏اي براي ادامه زندگي.

از اين رو بايد تدريجاً آزاد مي‏شوند و جذب جامعه گردند نه جان خودشان به خطر بيافتد و نه امنيت جامعه را به خطر اندازند. اسلام اين برنامه حساب شده را تعقيب كرد. برنامه اسلام در مورد بردگي، فقط در مورد اسيران جنگي كه از كفار گرفته مي‏شد، نبود، گرچه احكام خاص بردگان مربوط به اين اسيران جنگي هست. در جنگ‏ها گاهي افراد بسياري از كافران و مشركان اسير مي‏شدند. كه اگر مي‏خواهند افراد را زنداني كنند، بودجه و هزينه هنگفتي بر دوش جامعه اسلامي بار مي‏شد و اگر مي‏خواستند همه را يكدفعه آزاد كنند، غير عاقلانه بود، چون اينان كساني بودند كه با مسلمانان جنگيدند و حتي تعدادي از مسلمانان را كشتند. بنابراين راه عقلانه اين بود كه حاكم اسلامي، اسيران را به افراد توانمند مسلمان بفروشد و از اين طريق كيسه بيت المال پر از پول شود. از طرفي اين بردگان و اسيران كم كم در جامعه اسلامي، هدايت مي‏شدند و بسياري از آنان مسلمان مي‏شدند و براي مولاي خودكار اقتصادي انجام مي‏داند و هيچ باري بر دوش جامعه اسلامي و حكومت اسلامي اضافه نمي‏شد. بنابراين درباره اسيران جنگي و كنترل و هدايت آنان به اسلام، اين طرح، خوبي است. البته اين طرح الزامي نيست و حاكم اسلامي مي‏تواند اسيران را بدون دريافت وجه آزاد كند يا مي‏تواند با دريافت وجه آزاد كند و نيز مي‏تواند به صورت اسير و برده نزد مسلمانان بگذارد. در صورت آخر در برنامه‏هاي اسلامي تشويق بر آزاد كردن بنده‏ها فراوان است، مثلاً كفاره افطار عمدي روزه ماه مبارك رمضان و كفاره قتل عمدي، استحباب آزاد كردن عبيد (عتق) است. اين‏ها همه مواردي است كه وسيله‏اي براي آزاد كردن بردگان بوده است.

از طرفي در اسلام دستورهاي زيادي درباره رفق و مدارا با بردگان وارد شده است تا آن جا كه آنها را در زندگي صحبان خود شريك و سهيم كرده‏اند. علي(ع) به غلام خود قنبر مي‏فرمود: “من از خداي خود شرم دارم كه لباسي بهتر از تو بپوشم، زيرا رسول خدا(ص) مي‏فرمود: از آنچه خودتان مي‏پوشيد، بر آنها بپوشانيد و از آنچه خود مي‏خوريد، آنها غذا دهيد”.(1)

“جرجي زيدان” در كتاب “تاريخ تمدن” مي‏گويد: اسلام بر بردگان فوق العاده مهربان است. پيغمبر اسلام(ص) درباره بردگان سفارش بسيار نموده، از آن جمله مي‏فرمايد: “كاري كه برده تاب آن را ندارد، به او تحميل نكنيد و هر چه خودتان مي‏خوريد، به او بدهيد”.(2)

پي نوشت‏ها: 

1 – بحارالانوار، ج‏74، منقول از تفسير نمونه، ج‏21، ص 421.

2 – تفسير نمونه، ج‏21، ص 422، به نقل از تاريخ تمدن، ج‏4، ص 54.