جايگاه اخلاق در اسلام‏ چیست ؟

چرا اخلاق و تهذیب نفس در اسلام تا این حد مهم شمرده شده و حتی پیامبران بخاطر داشتن این صفت مبعوث می شدند؟

 پاسخ

مسأله اخلاق و تهذيب نفس، در اسلام، از اهميت بسيار بالايى برخوردار است، بطورى كه از اهداف نزول قرآن كريم تربيت اخلاقى، تهذيب انسان و رشد و هدايت جامعه است و خصلت هاى اخلاقى را ملاك ارزش انسان می داند.

زيرا در مقام ستايش وتمجيد پيامبران الهى، آنان را به جهت دارا بودن صفات اخلاقى نيكو مى‏ ستايد. براى مثال، حضرت ابراهيم عليه‏ السلام را به خاطر برخوردارى از سه صفت عالى اخلاقى ستوده، مى‏ فرمايد:

«إِنَّ ابْراهيمَ لَحَليمٌ اوَّاهٌ مُنيبٌ» (هود:75)؛ همانا ابراهيم بردبار، بسيار مهربان و بازگشت كننده (به سوى خدا) بود.

درباره پيامبر اكرم (ص) مى‏ فرمايد:

«وَإِنَّكَ لَعَلى خُلُقٍ عَظيمٍ» (قلم:4)؛ همانا تو صاحب اخلاق عظيم و برجسته‏اى هستى.

در اهميت اخلاق و تزكيه نفس همين بس كه قرآن كريم رمز موفقيت رسول خدا (ص) را در ايفاى رسالت خويش و گسترش توحيد، اخلاق نيكوى آن حضرت مى‏ داند و مى‏فرمايد:

«فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنْتَ فَظّاً غَليظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ» (آل عمران: 159)؛ در پرتو رحمت الهى، تو بامردم مهربان شدى، در حالى كه اگر خشن، تندخو و سنگدل بودى از اطراف تو پراكنده مى ‏شدند.

اخلاق در زندگی معصومین

با دقت در روايات اسلامى و زندگانى معصومين عليهم ‏السلام به خوبى در مى‏ يابيم كه تمام شؤون زندگى آن بزرگواران، مظهر تجلّى صفات اخلاقى و خصلتهاى ارزنده انسانى بوده و به تمام معنا اخلاق الهى را در وجودشان به كمال رساندند و پرچمدار تقوا، فضايل و اخلاق پسنديده انسانى شدند.

با توجه به اينكه انسان موجودى با اراده و مختار است، بايد آگاهانه و آزادانه در پى اجراى دستورات الهى قيام كند و اين گونه حركت، با وضع قوانين خشك و اعمال قدرت تحقق نمى‏ يابد.

بلكه بايد انگيزه لازم در انسان پديد آيد تا انسان بدون احساس فشار وتنگنا در اين راستا قيام كند و اين انگيزه را ايمان و اخلاق پديد مى ‏آورد و قوّت مى ‏بخشد و قوانين الهى در كنار ارزش هاى اخلاقى قابل اجراء مى‏ گردد. بنابراين ارزش هاى اخلاقى نگهبان دين و ضامن اجراى قوانين خواهند بود.

بعلاوه، رشد وتكامل دينى بشر نبايد در حدّ اجراى قوانين الهى متبلور در واجب و حرام متوقف شود، از اين رو، تكامل دينى بيشتر، نيازمند ارزشهايى فراتر از حد ضرورت شريعت است و آن ارزشها در اخلاق نمودار مى‏ گردد.

رسول خدا صلى الله عليه‏ وآله فرمود:

«الْأَخْلاقُ وِعاءُالدّينِ»[1] اخلاق ظرف دين است. (يعنى دين در ظرف اخلاق پديد مى‏آيد، رشد مى‏ كند و باقى مى‏ ماند) و حتى‏ بعضى از احاديث، داشتن فضايل انسانى و اخلاق نيكو را، مساوى با تمام دين يا نصف دين دانسته و از ريشه دار بودن آن در دين وتعاليم دينى پرده بر مى‏ دارد.

بگونه اى كه آن را از بخشش هاى الهى مى ‏شمارد.

پيامبر اكرم (ص) فرمود:

«الْأَخْلاقُ مَنايِحُ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ …»[2] اخلاق، بخششهايى از خداوند بزرگ است 

ارزش هاى اخلاقى، صرف نظر از جنبه مذهبى از ضروريات زندگى يك جامعه سعادتمند است.

امير مؤمنان على عليه السلام در اين باره مى‏ فرمايد:

«لَوْكُنَّا لانَرْجُوا جَنَّةً وَلا نَخْشى ناراً وَلا ثَواباً وَلا عِقاباً لَكانَ يَنْبَغى‏ لَنا انْ نُطالِبَ بِمَكارِمِ الْأَخْلاقِ فَإِنَّها مِمَّا تَدُلُّ عَلى سَبيلِ النَّجاحِ»[3]

اگر به بهشت و ثواب (آخرت) اميدوار نباشيم و از آتش و عذاب (جهنم) نهراسيم، باز هم شايسته است كه فضيلت هاى اخلاقى را طلب كنيم؛ زيرا فضايل اخلاقى، از چيزهايى است كه مارا به راه رستگارى هدايت مى‏كند.

 ضرورت اخلاق و خودسازى‏

در دنياى امروز، انسانيت و ارزش هاى اخلاقى درمسلخ تمدن جديد و فرهنگ پَست آن قربانى شده، بى بند و بارى و افسار گسيختگى جايگزين آن گرديده است و اين امر چنان روشن است كه احتياج به توضيح ندارد و هر آگاه دلى مى‏ تواند نتايج زيان بار آن را حتى در جامعه ‏هاى اسلامى نيز مشاهده كند و پيامدهاى ويرانگر آن را بروشنى دريابد.

براى سعادتمند شدن و نجات از گرفتاري هاى فردى و اجتماعى كه بر اثر فراموش كردن اصول اخلاقى اسلام، گريبانگیر انسان مى‏ شود، برهمه بويژه جوانان عزيز لازم است، كوشش كرده، ارزشهاى اصيل اخلاقى را آموخته و به كار بندند و از رذايل اخلاقى پرهيز كنند تا غرور جوانى، آنان را به ورطه هلاكت، گرفتار نكند

و بدانند كه اسلام، براى سعادتشان برنامه دارد و اگر خود را به اسلام مقيّد كنند و به ارزش هاى اخلاقى بيارايند خداى تعالى نيز از آنان خشنود خواهد شد.

پيامبر اكرم (ص) فرمود:

«إِنَّ لِلَّهِ تَعالى مَلَكاً يَنْزِلُ فى‏ كُلِّ لَيْلَةٍ فَيُنادى‏: يا ابْناءَ الْعِشْرينَ جِدُّوا وَاجْتَهِدُوا»[4]خداى متعال را فرشته ‏اى است كه هر شب فرود آمده، ندا مى‏ دهد: اى جوانان بيست ساله! كوشش كنيد و (براى نيل به كمال و سعادت خود) مجاهده نماييد. آغاز سنين جوانى، بهار به دست آوردن فضيلت هاى انسانى است.

على عليه ‏السلام در نامه خود به امام حسن مجتبى عليه‏ السلام فرمود:

«… إِنَّما قَلْبُ الْحَدَثِ كَالْارْضِ الْخالِيَةِما الْقِىَ فيها مِنْ شَىْ‏ءٍ قَبِلَتْهُ فَبادَرْتُكَ بِالْأَدَبِ قَبْلَ انْ يَقْسُوَ قَلْبُكَ »[5]

دل نوجوان، مانند زمين خالى است كه هر بذرى در آن افشانده شود، مى ‏پذيرد.

از اين رو، پيش از آنكه (عمر زيادى برتو بگذرد و) دلت سخت گردد، به ادب و تربيت تو پرداختم 

درجاى ديگر به همه جوانان خداجو و آرمان خواه سفارش مى‏ كند: «يامَعْشَرَالْفِتْيانِ، حَصِّنُوا اعْراضَكُمْ بِالْأَدَبِ …»[6] (اى قشر جوان! آبروى خويش را با ادب حفظ كنيد ….)

امام خمينى قدس سرّه نيز خطاب به جوانان مى‏ فرمايد:

«جوانان ننشينند كه گرد پيرى سر و روى آنان را سفيد كند. ما به پيرى رسيده ‏ايم و به مصايب و مشكلات آن واقفيم. شما تا جوان هستيد، مى ‏توانيد كارى انجام دهيد، تا نيرو واراده جوانى داريد، مى ‏توانيد هواهاى نفسانى، مشتهيات دنيايى و خواسته‏ هاى حيوانى را از خود دور سازيد.

ولى اگر درجوانى به فكر اصلاح و ساختن خود نباشيد ديگر در پيرى كار از كار گذشته است. تا جوانيد فكر كنيد، نگذاريد پير و فرسوده شويد، قلب جوان لطيف و ملكوتى است، انگيزه‏ هاى فساد در آن، ضعيف مى ‏باشد، ليكن هر چه سن بالا رود، ريشه گناه، در قلب قويتر و محكم تر مى‏ گردد، تا جايى كه كندن آن از دل، ممكن نيست.»[7]

روش اخلاقى قرآن‏

براى حاكميت اخلاق نيكو در جامعه مى‏ توان به درمان بيماري هاى اخلاقى پرداخت و نيز مى توان اقدام به بهداشت اخلاقى و پيشگيرى از پيدايش ناهنجاري هاى اخلاقى كرد.

روش قرآن اين است كه با تربيت دينى و رشد ايمان واعتقاد به خدا جلو پيدايش رذايل اخلاقى را مى‏ گيرد و به عبارت ديگر، روش قرآن بهداشت وپيگيرى روحى واخلاقى است، نه آنكه اجازه دهد بيماريهاى اخلاقى پديد آيد و به درمان آن بپردازد.

البته اسلام براى زشتي هاى اخلاقى راه درمان را نيز نشان داده است؛ اما در آغاز اقدام به جلوگيرى ازپيدايش و رشد ناهنجاري هاى اخلاقى مى‏ كند و همواره پيشگيرى آسانتر و بهتر از درمان بيمارى است.

«اسلام از آغاز دل انسان را با ايمان و عشق به خدا پر مى‏ كند. نتيجه ايمان به خدانيز جز اعمال و صفات نيكو نيست، پس روش قرآن بر اساس توحيد خالص و كامل بنا شده است، توحيدى كه تنها در اسلام ديده مى‏شود و ضامن اسلام است».[8]

نتیجه گیری

اسلام، اخلاق را كه يكى از هداياى الهى است، ملاك ارزش انسان و شرط لازم براى حاكميت و سعادت انسان دانسته، به دست آوردن آن را بدون طاعت و بندگى ميسر نمى‏ داند؛ زيرا بدون فضل و رحمت او، كسى نمى ‏تواند خود را به ارزش هاى اخلاقى و تزكيه نفس بيارايد.

ابتداى جوانى، بهار كسب ارزش هاى اخلاقى است. از اين رو، اسلام، بويژه به جوانان سفارش مى‏ كند براى كسب فضايل انسانى كوشيده، دل خود را براى پرورش فضيلت هاى اخلاقى آماده سازند.

روش قرآن كريم در زمينه دعوت به ارزش هاى اخلاقى و انسانى، معرفت ذات اقدس الهى بوده و ايمان، اعتقاد و توحيد ناب را پشتوانه محكمى براى رسيدن به آن ارزش ها معرفى كرده است كه خشنودى خدا و رسيدن به او را براى انسان به ارمغان مى‏ آورد.

منابع

[1] . محمد محمدی ری شهری، ميزان الحكمه، قم، دارالحدیث، 1386، ج 3، ص 137.

[2] . محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، بیروت، دارالاحیاء و التراث، ج 71، ص 394.

[3] . كودك، فلسفى، ج 1، ص 218 به نقل از آداب النفس، ج 1، ص 26.

[4] . میرزا حسین نوری طبرسی، مستدرك الوسائل، قم، آل البیت، ج 12، ص 157.

[5] . سید علینقی فیض الاسلام و طاهر خوشنویس، شرح نهج البلاغه، فيض الاسلام، 1365،  نامه 31، ص 912.

[6] . محمدتقی فلسفی، جوان از نظر عقل و احساسات، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1387، ج 1، ص 194، به نقل ازتاريخ يعقوبى،

ص 152.

[7] . روح الله خمینی،  مبارزه با نفس يا جهاد اكبر، تهران، موسسه نشر و تنظیم آثار امام خمینی، 1372، ص 60- 61..

[8] . سید محمد حسین، طباطبائی، الميزان، قم، بنیاد علمی فرهنگی علامه طباطبائی، 1378ج 1، ص 358، اقتباس.

پیوندها

تارنمای انتشارات زمزم هدایت

پیام رسان انتشارات زمزم هدایت

مرکز فضای مجازی حقیق در آپارات

پرسش و پاسخ