جمع آوری قرآن

سوال: ای مطرح شده که قرآن که امروز در اختیار داریم توسط عمر گرد آوری شده وبه این صورت به دست ما رسیده و حتی آیه ها نیز توسط او به این سبک پشت سر هم قرار گرفته و سوره های قران شکل گرفته خواهشمندم در صورت امکان موارد مستند گرد آوری قران را اعلام نمایید و حتی آیات به چه صورت سور قرآن را تشکیل داده چیزی که ما شنیده ایم این است که قرآن توسط حضرت امیر المومنین گرد آوری شده و به دست ما رسیده

جواب: درمورد شیوه جمع آوری قرآن در زمان پیامبر اعظم باید گفت طبق اسناد تاریخی، جایگاه و ترتیب به همین شکل فعلی آیات قرآن را خود شخص پیامبر مشخص نمودند، نه سلیقه اصحاب یعنی هر آیه ای که نازل می شد خود حضرت می فرمودند کجا قرار گیرد و قرآنی که فعلا در دست ما است، همان قرآنی است که در زمان عثمان جمع آوری شد، و به جهت این که یک گروه از قاریان و حافظان قرآن در این کار همکاری داشتند و از طرفی مورد تأیید و زیر نظر امام علی (ع) اینکار انجام میشد نه اینکه به سلیقه خود عثمان خلیفه سوم بوده تا توانسته باشد آیات را جا به جا کند.
جمع آوری قرآن در سه مرحله انجام شده است:
1. مرحله نظم و چینش آیه ها در کنار هم که شکل سوره ها را پدید آورد. این کار در زمان خود پیامبر (ص) و به دستور حضرت بوده و جای هر آیه را خود حضرت مشخص می نمودند.
2. جمع کردن مصحف ها و صفحات جدا جدا و یکی کردن آنها و در جلد قرار دادن آن که در زمان ابوبکر انجام شد.
3. جمع آوری تمام قرآن هایی که توسط کاتبان وحی نوشته شده بود و یکی کردن آنها برای جلوگیری از اختلاف قرائات که در زمان عثمان انجام شد.[1]
توضیح بیشتر:
پس از رحلت پیامبر اکرم (ص) جمع آوری قرآن به صورت رسمی به دستور خلیفه اول و به همّت «زید بن ثابت» صورت گرفت، پیش از آن حضرت علی (ع) نیز که از همه به قرآن آشناتر بود مصحفی را تدوین نمود. با گسترش فتوحات اسلامی در دهه‌ دوم و سوم هجری و گرایش روز افزون به اسلام و علاقه زیادی که به کتابت قرآن داشتند، سبب شد تا آنها که سواد کتابت و نگارش داشتند، به اندازه توان و امکانات خویش، به کتابت قرآن همّت کرده، از مصحف‌های معروف و موجود در هر منطقه، استنساخ نمایند. در منابع تاریخی مواردی متعدد از وقوع اختلاف میان مسلمانان در قرائت قرآن گزارش شده و گفته‌اند که این اختلافات سبب گردید تا برای حل آن، بعضی به چاره‌جوئی بپردازند.[2]
پیشنهاد یکی کردن قراءات مصاحف از سوی «حذیفه» بود، عثمان نیز بر ضرورت چنین اقدامی واقف گشته، از این رو صحابه را به مشورت فرا خواند و آنها همگی بر ضرورت چنین کاری، با همه دشواری های آن نظر مثبت دادند. عثمان کمیته‌ای مرکب از چهار نفر تشکیل داد که عبارت بودند از: زید بن ثابت، عبدالله بین زبیر، سعید بن عاص و عبدالرحمن بن حارث و بعداً مجموع آنها به دوازده نفر رسید و به آنان دستور داد که چون قرآن به زبان قریش نازل شده است، آن را به زبان قریش بنویسند.
گروه یکی کردن قرآن ها در سال 25 هجری تشکیل گردید و نخستین اقدام که از سوی گروه به دستور عثمان انجام گرفت جمع آوری تمام نوشته‌های قرآنی از اطراف و اکناف کشور پهناور اسلامی آن روز بود.
در این مرحله، قرآن های دیگر پس از جمع آوری و ارسال به مدینه، به دستور خلیفه سوم سوزانده و یا در آب جوش انداخته می‌شدند و به همین جهت عثمان را «حراق المصاحف» نامیده‌اند، آخرین مرحله، ارسال مصاحف استنساخ شده به مناطق و مراکز مهم بود، با ارسال این مصاحف با هر کدام یک قاری نیز از سوی خلیفه اعزام می‌گشت تا قرآن را بر مردم قرائت کند.[3]
مورخان در شمار مصحف‌هایی که تهیه شده و به اطراف و اکناف بلاد اسلامی فرستاده شده است اختلاف دارند، «ابن ابی داود» آنها را شش جلد برشمرده که به مراکز اسلامی مکه، کوفه، بصره، شام، بحرین و یمن فرستاده شد و یک جلد نیز در مدینه نگه داشتند که آن را «اُم» و یا «امام» می‌نامیدند، یعقوبی در تاریخ خود دو جلد دیگر به این تعداد اضافه کرده که به مصر و الجزیره فرستاده شده است. مصحف هایی که به مناطق مختلف فرستاده شده بود در مرکز منطقه حفظ ‌شده و از روی آن نسخه‌های دیگری نوشته ‌می‌شد تا در دسترس مردم قرار گیرد.[4]
ترتیب مصحف عثمانی، همان ترتیبی بود که در مصحف کنونی وجود دارد و نیز با ترتیبی که در مصحف های صحابه در آن وقت به کار برده شده بود، به خصوص با مصحف «اُبی بن کعب» تطبیق می‌کرد. و به مقتضای خطی که در آن وقت بین مردم عرب رایج بود از هرگونه نقطه و علامت‌گذاری خالی بودند.[5]
اجماع شیعه بر این عقیده است که آنچه امروز در دست ما است همان قرآن کامل و تمام بوده و مصحف عثمانی همان قرآنی است که هم اکنون در دست ما است و عاری از هرگونه تحریف است، گرچه قرآنی را که حضرت علی (ع) جمع نموده بود به ترتیب نزول سوره ها بوده، ولی چون همین قرآن فعلی را ائمه (ع) تایید کرده اند نیازی نیست که ما بخواهیم دوباره آن را به ترتیب نزول چاپ کنیم، گرچه بدعت هم نباشد؛ زیرا بدعت عبارت است از: وارد کردن چیزی که در دین وجود ندارد و این کار حرام است. امامان شیعه هم به این مطلب اشاره دارند.
مردی در حضور امام صادق (ع)، حرفی از قرآن بر خلاف آنچه مردم قرائت می‌کردند قرائت کرد. امام (ع) به او فرمود: «دیگر این کلمه را به این نحو قرائت مکن و همان طور که همگان قرائت می‌کنند، تو نیز قرائت کن».[6]
حضرت علی (ع) رأی موافق خود را با برنامه توحید مصاحف به طور اجمالی اظهار کرد. ابن ابی داود از سوید بن غفله روایت کرده که حضرت علی (ع) فرمود: “سوگند به خدا که عثمان درباره مصاحف هیچ عملی را انجام نداد، مگر این که با مشورت ما بود”.[7]
و یا در روایت دیگر فرمود: “اگر امر مصحف‌ها به من نیز سپرده می‌شد، من همان می‌کردم که عثمان کرد”.[8]
نتیجه این که: طبق تاریخ جمع آوری قرآن جای آیات قرآن را خود پیامبر مشخص نمودند، نه سلیقه اصحاب یعنی هر آیه ای که نازل می شد خود حضرت می فرمودند کجا قرار گیرد و قرآنی که فعلا در دست ما است همان قرآنی است که در زمان عثمان جمع آوری شد و چون یک گروه و کمیته از قاریان و حافظان قرآن در این کار همکاری داشتند، و از طرفی مورد تأیید امامان ما هم قرار گرفته است، نمی توان گفت به سلیقه خود عثمان بوده تا توانسته باشد، آیات را جا به جا کند.
پی نوشتها:
============
[1] شاکرین، حمید رضا، قرآن شناسی، ص 19، دفتر نشر معارف، چاپ هفتم ، 1386.
[2] درسنامه علوم قرآنی، حسین، جوان آراسته، ص 198، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، قم، چاپ سوم، سال 1378.
[3] همان، ص 203.
[4] آموزش علوم قرآن، ترجمه التمهید فی علوم القرآن، محمد هادی معرفت، مترجم ابو محمد وکیلی، ج 1، ص 425، انتشارات مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، قم، چاپ اول، 1371،
[5] همان، ج 1، ص 433.
[6] همان، ج 1، ص 416.
[7] الاتقان فی علوم القرآن، جلال الدین سیوطی، ج 1، ص 170، انتشارات عصریّه، چاپ بیروت، سال 1408هـ.
[8] محمد ابن محمود معروف به ابن جزری، النشر فی القرائات العشر، ج 1، ص 8، انتشارات دارالکتب العلمیه، چاپ بیروت.