اهمیت و آثار حسن خلق در اسلام
چرا در اسلام حسن خلق اهمیت دارد و هدف بعثت پیامبر بوده است؟ آثار اخروی و دنیوی آن چیست؟
پاسخ
قرآن كريم كه كتاب انسان سازى است و براى رشد، ترقى و تربيت انسان نازل شده است، تزكيه را يكى از اهداف بعثت پيامبر، شمرده، مى فرمايد:
«لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنينَ إِذْ بَعَثَ فيهِمْ رَسُولًا مِنْ انْفُسِهِمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ اياتِهِ وَ يُزَكّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَالْحِكْمَةَ … (آل عمران:164)؛
خداوند بر مؤمنان منّت نهاد (نعمتى بزرگ بخشيد) هنگامى كه درميان آنان پيامبرى از خودشان برانگيخت كه آيات او را بر آنها بخواند و پاكشان كند و كتاب و حكمت به آنها بياموزد…»
همچنين رستگارى را در پرتو تزكيه نفس دانسته، مى فرمايد:
«وَنَفْسٍ وَما سَوّيها. فَالْهَمَها فُجُورَها وَتَقْويها. قَدْ افْلَحَ مَنْ زَكّيها. و قَدْ خابَ مَنْ دَسّيها (شمس7-10)؛ سوگند به نفس و آنچه موزونش ساخته است و زشتيها و پرهيزگاري هايش را به او الهام كرد، به تحقيق هر كس آن را تزكيه كرد، رستگار است و هر كه آن را آلوده ساخت زيانكار است».
اهمیت اخلاق در زندگی اولیا
با نگاهى به زندگى اولياى گرامى اسلام وتأمل در سخنان گهربار آنان، به اهميت اخلاق نيك و تزكيه نفس، بيشتر پى برده، گستردگى مسائل اخلاقى را نه تنها در گفتار، بلكه درتمام شؤون فردى و اجتماعى آنان مشاهده مى كنيم.
تمام وجودشان را سجاياى اخلاقى و خصلت هاى نيك فرا گرفته است. آنان اخلاق الهى را به تمام معنا در وجود خود به كمال رسانده و مظهر تجلّى «اخلاقُ اللّه» و «آدابُ اللّه» گشته اند.
آنان براى رسيدن به مقامات بالاتر اخلاقى، از درگاه خدا، استمداد مى كردند. چنانكه پيامبر اكرم (ص) از خدا مى خواست: «اللَّهُمَّ اهْدِنى لِاحْسَنِ الْاخْلاقِ …»[1] خداوندا! به نيكوترين اخلاق هدايتم كن …
نقش اخلاق در دین
اولياى گرامى اسلام براى پيروان خود، نقش و ارزش اخلاق را در دين يادآور شده، آنان را به اخلاق نيكو تشويق مى كردند. پيامبر اكرم (ص) مى فرمايد: «الْإِسْلامُ حُسْنُ الْخُلْقِ»؛[2] اسلام خوش خلقى است.
درجاى ديگر مى فرمايد: «تَخَلَّقُوا بِأَخْلاقِ اللَّهِ»؛[3]خودتان را به اخلاق الهى بياراييد.
امام صادق عليهالسلام فرمود:
«إِنْ اجِّلْتَ فى عُمْرِكَ يَوْمَيْنِ فَاجْعَلْ احَدَهُما لِإَدَبِكَ لِتَسْتَعينَ بِهِ عَلى يَوْمِ مَوْتِكَ»؛[4]اگر درعمرت دو روز مهلت يافتى، يك روزش را به فراگرفتن ادب و تربيت اختصاص بده تا روز مرگت، از آن كمك بگيرى.
نمونه هايى از رفتار معصومين (ع)
معصومين عليهم السلام درتمام شؤون زندگى و تمام صحنه هاى اجتماعى، سياسى و حتى نظامى موازين اخلاقى را رعايت مى كردند و درهمه زمينه ها نيكوترين الگوى پيروان خود هستند.
در اينجا به دو نمونه از رفتار پيامبر اكرم (ص) اشاره مىكنيم:
«عدى» فرزند حاتم طايى كه مشتاق ديدار رسول خدا صلىالله عليه وآله بود، وارد مدينه شد و سراغ آن حضرت رفته و او را در مسجد يافت. در برابر آن حضرت نشست و خود را معرفى كرد.
وقتى پيامبر او را شناخت، از جاى خود برخاست، دستش را گرفته، به خانه خود برد. او مى گويد:
«در نيمه راه پيرزنى جلو راه او را گرفت و با او سخن گفت. من ديدم كه با كمال فروتنى به سخنان پيرزن گوش مى دهد و به او پاسخ مى گويد.
مكارم اخلاق او مرا مجذوب وى ساخت و با خود گفتم كه او هرگز فرمانروايى عادى نيست. وقتى وارد خانه او شدم، زندگى ساده وى توجه مراجلب كرد … از فروتنى او غرق حيرت شدم و از اخلاق پسنديده و ملكات فاضله و از احترام فوق العادهاى كه نسبت به تمام افراد بشر قايل است، دريافتم كه او فرد عادى و فرمانرواى معمولى نيست.»[5]
«روزى شخصى به محضر رسول خدا صلى الله عليه وآله رسيد و هيبت حضرت او را گرفت و زبانش بند آمد و حضرت دست خود را روى سينه او نهاد و فرمود:
بر خود آسان بگير من كه پادشاه نيستم. من فرزند زنى هستم كه با دست خود گوسفند خويش را مى دوشيد»[6]
آثار حُسن خلق
اخلاق پسنديده، آثار و فوايد ارزندهاى در سعادت دنيوى و اخروى انسان دارد و روايات فراوانى در اين زمينه، از پيشوايان اسلام، نقل شده كه بعضى از آنها را در دو بخش آثار دنيوى و اخروى بيان مى كنيم:
-
آثار دنيوى:
با توجه به سخنان اولياى گرامى اسلام در مى يابيم كه حُسْن خلق آثار و فوايد مهمى درانسان واجتماع دارد كه در اينجا به بعضى از آن آثار اشاره مى كنيم:
الف) عامل عزّت:
على عليهالسلام فرمود: «رُبَّ … ذَليلٍ اعَزَّهُ خُلْقُهُ»؛[7] چه بسا (انسان) ذليلى كه خلق و خويش او را عزيز كرده است.
ب) طول عمر:
امام صادق عليهالسلام فرمود: «أَلْبِرُّ وَحُسْنُ الْخُلْقِ … يَزيدانِ فِى الْأَعْمارِ»؛[8] نيكى و خوش اخلاقى عمر را زياد مى كنند.
ب) زياد شدن روزى:
امام صادق عليهالسلام فرمود: «حُسْنُ الْخُلْقِ مِنَ الدّينِ وَهُوَ يَزيدُ فِى الرِّزْقِ»؛[9] حسن خلق جزئى از دين است و روزى را زياد مىكند.
پ) تحكيم پيوند دوستى:
پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: «حُسْنُ الْخُلْقِ يُثْبِتُ الْمَوَدَّةَ»؛[10] نيك خلقى، مودّت و دوستى رامحكم مى گرداند.
ت) همبستگى و الفت:
على عليهالسلام فرمود: «مَنْ حَسُنَ خُلْقُهُ كَثُرَ مُحِبُّوهُ وَانَسَتِ النُّفُوسُ بِهِ»؛[11] كسى كه خلقش نيكو باشد، دوستدارانش زياد شده، انسانها با او انس مى گيرند.
-
آثار اخروى:
خوش اخلاقى آثار ارزندهاى در سعادت اخروى انسان دارد كه دراينجا به برخى از آن آثار اشاره مى كنيم:
الف) زدودن لغزش ها:
امام صادق (ع) فرمود: «انَّ الْخُلْقَ الْحَسَنَ يَميثُ الْخَطيئَةَ كَما تَميثُ الشَّمْسُ الْجَليدَ»؛[12]
همانا خوش خلقى گناه را ذوب مى كند، چنان كه خورشيد يخ را ذوب مى سازد.
ب) آسانى حساب:
على عليهالسلام فرمود: «… حَسِّنْ خُلْقَكَ يُخَفِّفِ اللَّهُ حِسابَكَ»؛[13] خلق خود را نيكو گردان تا خداوند حساب تو را (در قيامت) آسان گيرد.
پ) برترى درجه:
رسول خدا صلى الله عليه وآله فرمود: «إِنَّ الْعَبْدَ لَيَبْلُغُ بِحُسْنِ خُلْقِهِ عَظيمَ دَرَجاتِ الْاخِرَةِ وَأَشْرَفَ الْمَنازِلِ وَإِنَّه لَضَعيفُ الْعِبادَةِ»؛[14] همانا بنده در سايه نيكى خلقش به بلندترين درجات آخرت و عاليترين جايگاه ها مى رسد، در حالى كه در عبادت ضعيف و ناتوان است.
فضايل اخلاقى
همان گونه كه روشن شد، حسن خلق، آثار ارزندهاى در سعادت ابدى انسان دارد. هر كس مى خواهد، به سعادت ابدى، دست يابد، لازم است كه صفحه دلش را از رذايل اخلاقى و اخلاق ناپسند پاك كرده، فضايل اخلاقى را جايگزين آن نمايد.
اخلاق پسنديده، مجموعهاى از فضايل انسانى است كه انسان را زينت بخشيده، به رستگارى مى رساند. اينك فهرست برخى از فضايل اخلاقى را با توجه به نياز برادران عزيز در زير مى آوريم:
الف) فضايلى كه در ارتباط با خدا و دين اسلام مطرح است از قبيل اهميت دادن به نماز، دعا، ذكر، پرهيز از ريا، خوف و رجا، پايدارى در ميدان نبرد، پرهيز از سستى و فرار از جنگ.
ب) فضايلى كه در ارتباط با خود انسان مطرح است مانند روحيه عزت طلبى، اغتنام فرصت، نظم و انضباط، دورى از بي هودگى و چشم پاكى.
- فضايلى كه در ارتباط با ديگران مطرح است مانند تواضع، راستى و راستگويى، برادرى و اتحاد، مردم دارى، رعايت احترام اموال ديگران، فرو خوردن خشم، امانتدارى، رازدارى، يارى مظلوم، صلهرحم، حقوق مربى واستاد و حقوق پدر و مادر.
جمع بندی
خوش خلقى، تزكيه نفس و آراسته شدن به فضايل اخلاقى دراسلام، اهميت ويژه اى دارد؛ زيرا اسلام، هدف از بعثت پيامبران الهى را انسان سازى و تزكيه نفس دانسته و سعادت و رستگارى او را در دنيا و آخرت، در پرتو انسانى زيستن و تزكيه نفس مى داند.
در مورد ارزش اخلاق پسنديده و فضايل انسانى، همين بس كه اولياى گرامى اسلام، آراسته شدن به آنرا، از خداوند متعال درخواست مى كردند و درمقام عمل نيز، اسلام، اخلاق و فضايل اخلاقى در آنان تجلّى يافته و در سراسر زندگى و تمام صحنه هاى اجتماعى، سياسى، نظامى و حتى درمقابل دشمنان، اصول اخلاقى را رعايت مى كردند.
خوش خلقى، آثار ارزندهاى در سعادت دنيوى و اخروى انسان دارد.
آثار دنيوى آن عبارت است از:
عزّت آفرينى، طول عمر، زياد شدن روزى، تحكيم پيوند دوستى و همبستگى آثار اخروى آن نيز عبارت است از: زدودن لغزش ها و گناهان، آسانى حساب و برترى درجه.
منابع
[1] . فیض کاشانی، محجّة البيضا فی التذهیب الاحیاء، قم، جامعه مدرسین، 1417 ق، ج 5، ص 92.
[2] . محمد محمدی ری شهری، ميزان الحكمه، قم، دارالحدیث، 1386، ج 3، ص 137، به نقل از كنز الفوايد.
[3] . حیدربن علی آملی، اسرارالشريعه، مؤسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگى، ص 116.
[4] . محمدبن یعقوب کلینی، فروع کافی، بیروت، دار الاضواء، 1405 ق، ج 8، ص 150.
[5] . جعفر سبحانی، فروغ ابديت، قم، بوستان کتاب، 1386، ج 2، ص 382.
[6] . محمدبن یزید ابن ماجه، سنن ابن ماجه، بیروت، دارالمعرفه، 1419 ق، ج 2، ص 1101.
[7] . محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، بیروت، دارالاحیاء و التراث، ج 71، ص 396.
[8] . محمدبن یعقوب کلینی، اصول كافى، بیروت، دارصعاب و دارالتعارف، 1401 ق، ج 3، ص 157.
[9] . ابن شعبه حرانی، تحف العقول، قم، دارالحدیث، 1383، ص 275.
[10] . همان، ص 38.
[11] . تمیمی آمدی، شرح غررالحكم و دررالكلم، تهران، دانشگاه تهران، ج 5، ص 451.
[12] .محمدبن یعقوب کلینی، همان، ج 3، ص 157.
[13] . محمدباقر مجلسی، همان، ج 68، ص 383.
[14] . فیض کاشانی، همان، ج 5، ص 93.
پیوندها
مرکز فضای مجازی حقیق در آپارات
