چرا ریا میتواند ریشه اعمال نیک را بسوزاند و چگونه ظاهرِ زیبا اما نیتِ نادرست، انسان را از اخلاص، پذیرش اعمال و حتی رحمت الهی محروم میکند؟
عبادتی که نابود میشود؛ خطر پنهان ریا
پاسخ
قبولى اعمال انسان در پيشگاه خداى سبحان، به نيّت وقصد خالص وابسته است. پيامبر اكرم (ص) فرمود: «انَّمَاالْاعْمالُ بِالنِّيَّاتِ[1] همانا ارزش كارها به نيّتهاست».
على عليه السلام فرمود:
«تَقَرُّبُ الْعَبْدِ الَى اللَّهِ سُبْحانَهُ بِاخْلاصِ النِّيَّةِ[2] نزديك شدن بنده به خداى سبحان به سبب خالص كردن نيت اوست».
آنچه كه اخلاص و پاكى نيت را از بين مى برد و در نتيجه، عمل را باطل مى سازد، ريا و خودنمايى است كه در اين درس به شرح آن خواهيم پرداخت.
تعريف ريا
ريا در لغت تظاهر به كار خوب است و در اصطلاحِ علم اخلاق، به معناى نشان دادن كارهاى خوب و پسنديده به مردم براى يافتن اعتبار و منزلت در دل آنهاست.[3]
نكوهش ريا در اسلام
اسلام رياكارى و خودنمايى را بويژه در اعمال عبادى نكوهش كرده است. قرآن كريم مى فرمايد:
«فَوَيْلٌ لِلْمُصَلّينَ، الَّذينَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ، الَّذينَ هُمْ يُراؤُنَ ..(ماعون: 4-6)؛ واى بر آن نمازگزارانى كه از نماز خود غافل هستند آنان كه رياكارند ….» درجاى ديگر نيز وقتى اوصاف منافقان را بيان مىكند، مى فرمايد:
«وَاذا قامُوا الَى الصَّلاةِ قامُوا كُسالى يُراؤُنَ النَّاسَ وَلا يَذْكُرُونَ اللَّهَ الَّا قَليلًا»(نساء: 142)؛ چون به نماز برخيزند، با تنبلى برخيزند وبراى نشان دادن به مردم نماز مى خوانند و جز اندكى خدا را ياد نمى كنند.
قرآن كريم، عمل ريا كارانه را به خاكى تشبيه كرده كه بر روى سنگ صافى نشسته است و باران تندى بر آن ببارد و خاك را از روى آن سنگ بشويد، بطورى كه ديگر قدرت جمع كردن ذرات آن خاك نباشد و چيزى از آن باقى نماند.
حال رياكار نيز چنين است. او كارى انجام داده كه عمقى ندارد بلكه ظاهرى فريبنده دارد، ولى بزودى واقعيت عمل خود را خواهد ديد كه آن چنان از بين رفته كه چيزى از آن باقى نمانده است و به تعبيرى بى اثر شده است
مى فرمايد:
«… كَالَّذى يُنْفِقُ مالَهُ رِئاءَ النَّاسِ وَلا يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ صَفْوانٍ عَلَيْهِ تُرابٌ فَاصابَهُ وابِلٌ فَتَرَكَهُ صَلْداً لا يَقْدِرُونَ عَلى شَىْءٍ مِمَّا كَسَبُوا ….(بقره: 264)؛ مانند آن كس كه مالش را براى نشان دادن به مردم، انفاق مى كند و به خداوند و روز جزا، ايمان ندارد، مَثَل او همانند سنگ صافى است كه خاك روى آن بوده، رگبارى به آن رسد و آن را (بشويد و) صاف به جاگذارد (رياكاران) بر حفظ آنچه كرده اند توانايى ندارند (واز آن بهرهاى نمى برند).
رياكار كيست؟
رياكار كسى است كه ظاهرى فريبنده داشته و حالتى چون پارسايان به خود مى گيرد، ولى باطنش آلوده و زشت است.
او اعمالى همچون نماز، روزه، ذكر خدا، تلاوت قرآن، انفاق و ساير وظايف عبادى را براى نشان دادن به مردم انجام مى دهد واز ستايش و تعريف ديگران خرسند مى شود.
حضرت على عليه السلام فرمود:
«الْمُرائى ظاهِرُهُ جَميلٌ وَباطِنُهُ عَليلٌ[4] رياكار، ظاهرش زيبا و اندرونش معيوب است.
همراهان ريا
ريا با برخى از خصلت هاى ناپسند وانحرافات اخلاقى ديگر همراه است كه در زير بدان اشاره مى كنيم.
الف) شرك خفى
ريا از شاخه هاى شرك خفى است؛ زيرا رياكار، در واقع، اعمالش را براى غير خدا انجام مى دهد و درونش آلوده به شرك است. رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود:
«آنچه بيش از هر چيز براى شما از آنبيم دارم، شرك اصغر است. پرسيدند: اى رسول خدا! شرك اصغر چيست؟ فرمود: ريا. روز قيامت وقتى خداوند پاداش اعمال بندگان را مى دهد به رياكاران، مى فرمايد: برويد نزد كسانى كه در دنيا براى آنها خودنمايى مى كرديد، آيا نزد آنان ثواب و پاداش اعمالتان را مى يابيد؟»[5]
و نيز آن حضرت فرمود:
«روز قيامت شخص رياكار را خطاب مى كنند: اى بدكار! اى نيرنگ باز، اى رياكار! عملت گم شد و اجرت باطل گشت، برو مزدت را از همان كس كه عملت را براى او انجام مى دادى بگير.»[6]
ب) نفاق
رياكار در درج هاى از نفاق قرار دارد. شخص رياكار و منافق هر دو در ظاهر، دم ازخدا مى زنند، ولى در باطن، دل به غير خدا بسته اند خداوند درباره منافقان مى فرمايد: «يُراؤُنَ النَّاسَ …(نساء: 143)؛ منافقان براى مردم خودنمايى مى كنند (واهل ريا وتزويرند)».
پ) كوردلى و كم خردى
رياكار به علّت كار براى غير خدا، از حق برگشته و به باطل گرويده است و اين بيانگر كوردلى اوست. از امام على عليه السلام پرسيدند: چه كسى كور و نابيناست؟ پاسخ داد: آن كه براى غير خداكار كند.[7]
امام باقر عليه السلام فرمود:
«ميان حق و باطل، چيزى جز كم خردى وجود ندارد. پرسيدند: چگونه اى فرزند رسول خدا (ص)؟
فرمود: بنده عملى انجام مى دهد كه مورد نظر خداست، ولى او غير خدا را در نظر دارد در صورتى كه اگر نيّتش خالص بود، (علاوه بر رضايت خدا) آنچه را كه در نظر داشت، زودتر به او مى رسيد.»[8]
نشانه هاى ريا كار
بر اساس روايات اهل بيت عليهم السلام شخص رياكار، نشانه هايى دارد كه به برخى از آنها اشاره مى كنيم:
رياكار وقتى كه تنهاست، در انجام عبادات و تكاليف الهى تنبل و كسل است، ولى درميان مردم با نشاط و پركار است؛ زيرا انگيزه او در عمل، خودنمايى و جلب نظر مردم است.
على عليه السلام فرمود:
«لِلْمُرائى ارْبَعُ عَلاماتٍ: يَكْسَلُ اذاكانَ وَحْدَهُ، وَيَنْشَطُ اذا كانَ فِى النَّاسِ، وَيَزيدُ فِى الْعَمَلِ اذا اثْنى عَلَيْهِ، وَيَنْقُصُ مِنْهُ اذالَمْ يُثْنَ عَلَيْهِ»[9]
رياكار چهار علامت دارد:
1. وقتى تنهاست تنبل و كسل است
2. درميان مردم با نشاط و پركار است.
3.هرگاه مورد ستايش قرار گيرد دركار خود افزايش مىدهد. 4. چنانچه مورد ستايش قرار نگيرد از آن مى كاهد.
گويند شخصى رياكار، شبى براى عبادت به مسجد رفت، نيمه شب صدايى شنيد. به تصوّر اينكه انسانى وارد مسجد شده و عبادت و اطاعت او را نظاره مى كند، عبادت خود را با سوز و گداز بيشترى ادامه داد.
بامداد كه هوا روشن شد، ديد براى سگى خودنمايى كرده است كه از ترس سرما وارد مسجد شده و در گوش هاى خزيده است. در اين هنگام، عرق شرم بر پيشانىاش نشسته، خود را ملامت كرد كه چگونه شبى را تاصبح، براى جلب نظر يك سگ، به عبادت پرداخته است؟! [10]
پيامدهاى ريا
ريا و خودنمايى پيامدهاى نامطلوبى براى انسان دارد كه به بعضى از آنها اشاره مى كنيم:
الف) پذيرفته نشدن عمل
پيامبر اكرم (ص) فرمود:
«انَّ اللَّهَ لا يَقْبَلُ عَمَلًا فيهِ مِثْقالُ ذَرَّةٍ مِنْ رِئاءٍ [11] خداوند عملى را كه هم وزن ذرهاى ريا، درآن باشد، نمى پذيرد.
ب) واگذارى به ديگران
امام صادق عليه السلام فرمود: «ايَّاكَ وَالرِّياءَ فَانَّهُ مَنْ عَمِلَ لِغَيْرِاللَّهِ وَكَّلَهُ اللَّهُ الى مَنْ عَمِلَ لَهُ[12] از ريا بپرهيز؛ زيرا هر كه براى غير خدا كارى كند، خداوند او را به همان كس واگذارد.
پ) دورى از رحمت الهى
رسول خدا صلى الله عليه وآله فرمود:
فرشتگان، عمل بندهاى را با خوشحالى نسبت به آن، بالا مى برند و از تمام موانع مى گذرند، تا به پيشگاه خدا مى رسند وگواهى مى دهند كه او عمل صالح انجام داده است.
خداوند مى فرمايد:
شما حافظ عمل (ظاهرى) بنده من هستيد، ولى من به ضمير و باطن او آگاهم كه با اين عمل مرا قصد نكرده است. لعنت من بر او باد! (يعنى از رحمت من دور باد!)[13]
ت) ورود به جهنم
رسول خدا (ص) فرمود: (در روز قيامت) دستور مى دهند، مردانى را در آتش افكنند … (وقتى وارد جهنم شدند) نگهبان جهنم، خطاب به آنان مى گويد:
اى بدبخت ها! مگر شما چه كرده ايد؟ پاسخ مى دهند: ما براى غير خدا، كار مى كرديم و به ما گفته شد: پاداشتان را از كسى كه برايش كار كرديد، دريافت كنيد.[14]
پيشگيرى و درمان
هرگاه بندهاى به زيانِ ريا پى برد و جايگاه اخروى خود را بداند و به عذاب، سرزنش و خوارى خود اطلاع پيداكند و مقامى را كه از راه رياكارى با مردم كسب كرده، با مقام از دست رفته خود نزد خدا و دورى از رحمت الهى و محروميت از ثواب اخروى مقايسه كند، بدون شك از رياكارى دست بر مى دارد.
درمورد پيشگيرى و درمان ريا لازم است راههاى زير مورد توجه انسان قرار گيرد:
- انجام كارهاى استحبابى در خفاء و به صورت پنهانى.
- ابراز نكردن كارهاى خيرى كه انسان براى ديگران انجام مى دهد.
- منّت نگذاردن براى انجام كار خير بر كسى كه كار به نفع اوست.
ترديدى نيست كه رستگارى و نجات از عذاب الهى، تنها در سايه اخلاص، ميسّر است. چنان كه مردى از رسول خدا صلى الله عليه وآله پرسيد: «اى رسول خدا! نجات در چيست؟ حضرت پاسخ داد:
نجات در اين است كه درانجام اطاعت خدا، مردم را در نظر نداشته باشى.»[15]
جمع بندی
ريا با برخى از خصلت هاى ناپسند همراه است كه عبارتند از: شرك خفى، نفاق، كوردلى و كم خردى.
ريا كار، نشانه هايى دارد كه به برخى از آنها اشاره مى كنيم:
درتنهايى براى انجام عبادت كسل و در ميان مردم، با نشاط و پركار است. هنگام تعريف و ستايش از او بر كارش مى افزايدو اگر مورد ستايش ديگران قرار نگيرد، از عمل خود مى كاهد.
پذيرفته نشدن عمل، واگذارى به ديگران، دورى از رحمت الهى و ورود به آتش جهنم ازجمله پيامدهاى نامطلوب ريا و خودنمايى است.
منابع
[1] . محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، تهران، مکتبه الاسلامیه، 1386، ج 70، ص 211.
[2] . تمیمی آمدی، شرح غررالحكم و دررالكلم، تهران، دانشگاه تهران ، ج 3، ص 279.
[3] . فیض کاشانی، محجّة البيضا فی التذهیب الاحیاء، قم، جامعه مدرسین، 1417 ق، ج 6، ص 148.
[4] . محمد محمدی ری شهری، ميزان الحكمه، قم، دارالحدیث، 1386، ج 4، ص 22.
[5] . عباس قمی، علی اکبر الهی خراسانی، سفينةالبحار، بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی، 1396، ج 1، ص 499
[6] . محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، بیروت، دارالاحیاء و التراث، ج 69، ص 303.
[7] . محمد محمدی ری شهری، ميزان الحكمه، قم، دارالحدیث، 1386، ج 4، ص 34.
[8] . محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، همان، ج 69، ص 299.
[9] . عبدالحمید ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1424 ق، ج 2، ص 180.
[10] . سید عبدالحسین دستغیب، قلب سليم، تهران، دارالکتاب الاسلامیه، 1351 ص 384.
[11] . محمد محمدی ری شهری، ميزان الحكمه، همان، ج 4، ص 25.
[12] . همان، ص 24.
[13] . محمد محمدی ری شهری، ميزان الحكمه، همان، ج 4، ص 24.
[14] . محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، همان، ج 69، ص 296.
[15] . محمد محمدی ری شهری، ميزان الحكمه، همان، ج 4، ص 33.
پیوندها
مرکز فضای مجازی حقیق در آپارات
سوال و پاسخها
سوال ۱: چرا ریا میتواند اعمال نیک را نابود کند؟
پاسخ: ریا نیت اخلاص را از بین میبرد و باعث باطل شدن اعمال میشود زیرا هدف آن جلب نظر مردم است و نه قرب به خدا.
سوال ۲: تعریف ریا چیست؟
پاسخ: ریا تظاهر به کارهای خوب به منظور کسب اعتبار و منزلت در نظر مردم است، نه انجام کارها برای نیت خالصانه به خدا.
سوال ۳: نشانههای ریاکار چیست؟
پاسخ: ریاکار در خلوت تنبل است، در جمع فعال و پرکار بوده و با تعریف دیگران عمل خود را افزایش میدهد و در صورت عدم تعریف، از کار خود میکاهد.
سوال ۴: چگونه ریا با شرک خفی مرتبط است؟
پاسخ: ریا نوعی شرک خفی یا پنهان است زیرا ریاکار اعمالش را برای غیر خدا انجام میدهد و این نشاندهنده آلودگی درونی به شرک است.
سوال ۵: پیامدهای ریاکاری چیست؟
پاسخ: پذیرفته نشدن اعمال، واگذار شدن به دیگران در قیامت، دوری از رحمت الهی و ورود به جهنم از پیامدهای ریاکاری هستند.
سوال ۶: چگونه میتوان از ریا پیشگیری و درمان کرد؟
پاسخ: با انجام کارهای استحبابی به صورت پنهانی، عدم ابراز کارهای خیر و منّت نگذاشتن میتوان از ریا پیشگیری و درمان کرد.
سوال ۷: فرق بین ریاکار و مؤمن در انجام اعمال چیست؟
پاسخ: مؤمن در اطاعت خداوند نیازی به جلب توجه مردم ندارد، در حالی که ریاکار به دنبال ستایش و جلب نظر مردمان است.
