سؤال:
در منابع روایی ما آمدهاست، که شیطان پس از سرپیچی از دستور خداوند مبنی بر سجده به آدم، از درگاه الهی رانده شد؛ حال سؤال اینجاست، که چگونه شیطانی که رانده شدهی دستگاه الهی است، توانست به بهشت راه پیدا کرده و موجب گمراهی حضرت آدم شود؟
جواب:
قبل از بیان جواب این پرسش لازم است گفته شود که ابليس، بر اساس آیات و روایات رجيم و رانده شده درگاه الهی است؛ و قرآن در سوره مبارکه حجر آیه 24 و نیز سوره مبارکه ص آیه 78، به این مسأله تصریح کردهاست. «قال فاخرج فانّک رجیم؛ از آن جا بیرون رو که مطرودی».
بنابر این میتوان گفت: که شیطان بعد تکبر و سجده نکردن بر آدم، گرفتار لعن عذاب الهی شد و از درگاه خداوند و ملكوت عالم رانده شدهاست. پس شيطان قبلا در بهشت نبود؛ بلكه او در مقام فرشتگان و در جمع مقربان درگاه حق تعالی به شمار میآمد؛ و این در حالي كه بهشت جايگاه مؤمنان و بندگان مطيع خداوند است و اخراج ابلیس از بارگاه الهی به معناي اخراج او از بهشت نيست؛ بلکه در حقيقت اخراج ابلیس به معني تنزل مقام و مرتبه از جايگاهش نزد خداوند بود؛ نه اخراج از مكانی خاص و معين. اين معنی همان حقيقتي است؛ كه در قرآن کریم به عنوان ” هبوط ” از آن یاد شده است.
خداوند متعال در این باره مي فرمايد :
«قالَ فَاهْبِطْ مِنْها فَما يَكُونُ لَكَ أَنْ تَتَكَبَّرَ فيها فَاخْرُجْ إِنَّكَ مِنَ الصَّاغِرين» (1)؛ گفت: از آن (مقام و مرتبهات) فرود آى! تو حقّ ندارى در آن (مقام و مرتبه) تكبّر كنى! بيرون رو، كه تو از افراد پست و كوچكى»
علامه طباطبايي در توضيح اين آيه مي فرمايد :
«جمله” فَاخْرُجْ إِنَّكَ مِنَ الصَّاغِرِينَ” تاكيد است براى جمله” فَاهْبِطْ مِنْها”، براى اينكه” هبوط” همان خروج است، و تفاوتش با خروج تنها در اين است، كه هبوط خروج از مقامى و نزول به درجه پايينتر است، و همين معنا خود دليل بر اين است كه مقصود از هبوط فرود آمدن از مكان بلند نيست، بلكه مراد فرود آمدن از مقام ومرتبه بلند است.»
بنابراین بازگشت ضمير در” منها” و” فيها” به مفهومی با عنوان ” منزلت” است؛ نه به آسمان و يا بهشت. بر این اساس در معنی آیه باید اینگونه گفت: که خداوند متعال فرموده است: ابلیس به جهت سجده نکردن به آدم؛ بايد از مقامت فرود آيى، چون مقام تو مقام خضوع و فرمانبرى است و تکبر برای تو در این مقام جایز نیست؛ پس برون شو كه تو از خوارشدگانى»(2)
به هر حال روشن است، كه شيطان پس از این، ديگر نمي توانست به بهشت قدم نهد، که به این بیان این سؤال مطرح است؛ كه چگونه او در جریان فریب آدم و حوا توانست وارد بهشت شود؟
در پاسخ به این سؤال باید گفت: برخی تصور کردهاند؛ که مراد از بهشتی که آدم و حوا در آن ساکن بودند، همان بهشت موعود آخرتي است، در حالی که این موضوع، امری غیر واقعی است؛ زيرا اخراج از بهشت موعود بر اساس اعتقادات دینی ما مردود است. اما این سؤال وجود دارد که كه آن بهشتی که محل سكونت ايشان بودهاست، چه ویزگیهایی داشته و با بهشت موعود چه تفاوتهایی دارد؟
در اين خصوص نظرات و آراء متعددی از اندیشمندان دینی بیان شده، که برخی از آنها عبارتاند از:
1ـ باغ آسمانی؛ بعضى از مفسرین معتقدند که: بهشت مذکور در یکى از کرات آسمانى بوده است، زیرا در بعضى از روایات اسلامى با کلمه« سماء» آمده است و این نشانهای بر وجودش در آسمان است.(3)
2ـ باغ زمینی؛ برخى دیگر از مفسران بر این باوراند که؛ اين بهشت یکى از باغهاى دنیا در روى زمین بوده است و جملهی «اهْبِطُوا» نیز بر این دلالت ندارد که هبوط از بالا به پایین اتفاق افتاده باشد؛ بلکه به معنى انتقال ایشان (بعد از خوردن میوه ممنوعه) به نقطه ديگر زمین است.
على بنابراهیم قمى در تفسیر خود مینویسد:
«از امام جعفر صادق علیه السّلام، راجع به بهشت حضرت آدم پرسیدند که آنجا از بهشتهاى دنیا بوده یا از بهشتهاى آخرت؟ ایشان فرمودند: از بهشتهاى دنیا بود که خورشید و ماه در آن طلوع می کرد. اگر از بهشتهاى آخرت بود، هیچ گاه حضرت آدم از آن خارج نمیشد.(4)
3ـ بهشت برزخي؛ جمع دیگری از عالمان و متفکران دینی بر آن شدند، که منظور از این بهشت، بهشت برزخی است، نه بهشت زمینی. علامه طباطبائی در توجیه روایات مذکور و نیز تقویت این نظر مینویسد :
«مراد از این که از بهشتهاى دنیا بوده، این است، که از بهشتهاى برزخى بوده، که در مقابل بهشت خلد است. این مطلب از برخی روایاتی که از طرف اهل بیت علیهم السلام رسیده است، روشن میشود، چرا که در بعضى از قسمتهاى این روایات آمدهاست؛ که آدم بر صفا، و حوا بر مروه، هبوط کرد، و از این جهت که برزخ در همین جهان قرار دارد ، پس در زمین بودن(دنيايي بودن) این بهشت منافاتی با برزخی بودنش ندارد.(5)
در مجموع اين نظرات مي توان به اين نتيجه رسيد كه به يقين بهشتی که حضرت آدم و حوا در آن سکونت داشته اند، بهشت اُخروی نبودهاست، زیرا ابلیس در بهشت اُخروی جایگاهی ندارد. چرا که در آن جا شیطنت و عصیان راه نداشته و اطاعت محض از حق تعالی در آن حاکم است. از سویی دیگر، کسی که به جنت خلد وارد شود، در آن مخلَّد بوده و دیگر از آن خارج نخواهد شد. بنابر اين بهشتی که مسکن آدم و حوا بوده است؛ بهشت موعود نیست و بدین خاطر شيطان -كه مترصد اغواي انسان ها است- توانسته است؛ پس از نفوذ به آن، به إغوای حضرت آدم عليه السلام بپردازد.
پی نوشتها:
1ـ اعراف (7) آيه 13.
2ـ طباطبايى سيد محمد حسين ،الميزان فى تفسير القرآن ، دفتر انتشارات اسلامى جامعهى مدرسين، قم، 1417 ق ، ج 8 ص 29.
3ـ مکارم شیرازى ناصر، تفسیر نمونه، ج1، ص: 186، دار الکتب الإسلامیه، تهران، چاپ اول، 1374 ش.
4ـ ترجمه تفسیر المیزان، ج1، ص 212، دفتر انتشارات اسلامى جامعهى مدرسین، قم، 1374 ش.
5ـ آیت الله جوادی، تفسیر تسنیم، ج 3، ص 337 نشر موسسه اسراء، قم .
