معیار تفاوت حرص با تلاش برای تهیۀ لوازم زندگی چیست؟
پاسخ
حرص بر دو قسم است: حرص مذموم و حرص ممدوح:
حرص و ولع اگر به اهداف عالیه تعلق بگیرد، از صفات ممدوح است، اما اگر چشم‌وهم‌چشمی و بهره‌برداری نامعقول و افراطی از دنیا باشد ناپسند است؛ بنابراین، واژۀ «حرص» اگرچه معمولاً بار منفی دارد و هرگاه اطلاق می‌شود از آن حرص بر مال، ثروت، مقام و دیگر شهوات مادی به ذهن می‌رسد، ولی گاه این واژه در مواردی به‌کار می‌رود که شایستۀ ستایش است و نه‌تنها جزء اخلاق رذیله نیست، بلکه فضیلت محسوب می‌شود.
در آیات قرآن پنج بار واژۀ حرص آمده است که چهار مورد آن در تبیین حرص ممدوح و مثبت است و تنها یک بار در حرص مذموم به‌کاربرده شده است.
حرص ممدوح در قرآن
-
در سورۀ توبه پیامبر اکرم ص چنین معرفی شده است:
- «لَقَدْ جَاءَکمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکمْ عَزِیزٌ عَلَیهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِیصٌ عَلَیکمْ بِالْمُؤْمِنِینَ رَءُوفٌ رَحِیمٌ (توبه: 128)؛ همانا رسولی از جنس شما برای (هدایت) شما آمد که فقر و پریشانی و جهل و فلاکت شما بر او سخت می‌آید و بر (آسایش و نجات) شما بسیار حریص و به مؤمنان رئوف و مهربان است.» در این آیه به‌صراحت، از رسول خدا (صلی‌الله علیه و آله و سلم) با صفت حرص یادشده است.
-
در سورۀ یوسف در توصیف حرص پیامبر ص بر ایمان آوردن مردم چنین آمده است:
- «وَ مَا أَکثَرُ النَّاسِ وَ لَوْ حَرَصْتَ بِمُؤْمِنِینَ (یوسف: 103)؛ و تو هرچند جهد و ترغیب در ایمان مردم کنی باز بیشتر آنان ایمان نخواهند آورد».
- در سورۀ نحل با عبارت «إِنْ تَحْرِصْ عَلَی هُدَاهُمْ (نحل: 37)؛ ای رسول، ما تو را اگرچه بسیار حریص و مشتاق هدایت خلق هستی» بر حرص پیامبر ص بر هدایت مردم تصریح‌شده است.
بنابراین، در سه آیۀ قرآن نص بر حرص پیامبر ص وجود دارد و در این آیات درجۀ عالی حرص، که از فضایل و مکارم اخلاقی است، برای رسول گرامی اسلام (صلی‌الله علیه و آله و سلم) ثابت شده است.
حرض مذموم در قرآن
تنها یک‌بار در حرص بر حیات دنیوی و اندوختن مال و ثروت به‌کار رفته و یهودیان این‌گونه توصیف شده‌اند: «وَلَتَجِدَنَّهُمْ أَحْرَصَ النَّاسِ عَلَی حَیاةٍ (بقره: 96)؛ و بر تو (و بر همه) پیداست که یهود به حیات مادی حریص‌تر از همۀ خلق‌اند.»
حرص در سه آیۀ نخست نمایانگر حرص و تلاش برای ایمان و هدایت و عدالت است و تنها در یک آیه در حرص بر دنیا و ثروت و زندگی دنیوی به‌کار رفته است.
حرص ممدوح در کلام امام صادق علیه السلام
هنگامی‌که انسان نسبت به اموری مانند هدایت دیگران، کمک‌کردن و خدمت‌رسانی به خلق حریص باشد از مصادیق حرص ممدوح است،
چنان‌که امام صادق (علیه‌السلام) در بیانی می‌فرمایند:
اَحْرِصُوا عَلَی قَضَاءِ حَوَائِجِ الْمُؤْمِنِینَ وَ إِدْخَالِ السُّرُورِ عَلَیهِمْ وَ دَفْعِ الْمَکرُوهِ عَنْهُمْ فَإِنَّهُ لَیسَ شَی‌ءٌ مِنَ الْأَعْمَالِ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بَعْدَ الْفَرَائِضِ أَفْضَلَ مِنْ إِدْخَالِ السُّرُورِ عَلَی الْمُؤْمِن.
بر قضای حوائج مؤمنان و خوشحال‌کردن آنان و برطرف کردن مکروه و بدی از آنان حریص باشید. همانا بعد از انجام واجبات در پیشگاه خدا کاری بهتر از شادکردن مؤمن نیست.[1]
نتیجه
بنابراین، حرص مفهوم گسترده‌ای دارد که به معنی شدّت علاقه به چیزی و تلاش فوق‌العاده برای وصول به آن است که اگر در طریق خیر و سعادت باشد ممدوح و هرگاه در طریق دنیاپرستی باشد ناپسند است.
در مسئلۀ تهیۀ لوازم متعارف زندگی بدون تجمل‌گرایی و چشم‌وهم‌چشمی از طریق قرض برای حفظ آبرو، مذموم نیست بلکه از موارد حرص ممدوح و برای انجام واجب الهی، یعنی تهیۀ نفقه و وسایل رفاهی، برای افراد تحت تکفل است و در مقابل آن، خداوند پاداش می‌دهد.
منابع
[1]. حسین نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسة آل البیت (علیهم‌السلام)، 1408 ق، ج 12، ص 403.
پیوندها
پرسش و پاسخ
سوالات متداول درباره معیار تفاوت حرص
🔹 حرص ممدوح مربوط به امور معنوی و اهداف عالی مانند هدایت، خدمت به خلق و انجام واجبات الهی است؛ اما حرص مذموم ناشی از دنیاطلبی، چشم‌وهم‌چشمی و افراط در بهره‌برداری از دنیا است.
🔹 اگر این تلاش برای تأمین نفقه و رفاه خانواده بدون تجمل‌گرایی باشد، نه‌تنها مذموم نیست بلکه از مصادیق حرص ممدوح و مورد پاداش الهی است.
🔹 در سه آیه از قرآن، حرص پیامبر (ص) بر هدایت و نجات مردم با تعبیر مثبت و ستایش‌آمیز بیان شده است، که نشان‌دهندۀ حرص ممدوح در مسیر خیر و ایمان است.
