میزان و مرز تجسس در امور شخصی افراد در اسلام چگونه است؟
پاسخ
این بحث در قالب فقه فردی یا خُرد و فقه نظام یا فقه کلان دو حکم متفاوت دارد؛ اجمالاً، آنکه تجسس در امور شخصی افراد در فقه فردی و خُرد حرام و در فقه نظام یا کلان به دلیل حفظ نظام جامعه و حفظ مصالح نظام ازجمله برقراری امنیت اجتماعی واجب است؛ دلایل حرمت تجسس در امور شخصی افراد در فقه فردی و خُرد به قرار زیر است
تجسس در امور شخصی
تجسس در امور شخصی افراد با قطع‌نظر از غرض و هدف آن، محکوم به حرمت است. در میان آیات و روایات، گزاره‌هایی که در آن‌ها از افراد خواسته‌شده است، بدون اجازه به خانۀ کسی وارد نشوند[1] و حتی اهل خانه برای ورود به اتاق پدر و مادر در ساعت‌های خاصی اجازه بگیرند[2] و گزاره‌هایی که در آن‌ها دفاع در برابر نقض حریم خصوصی افراد مشروع دانسته شده و خون مُتجاوز در صورت جراحت و تلف هَدَر اعلام گردیده است، بر حرمت نقض حریم خصوصی افراد دلالت دارند[3]
حکم نقض حریم خصوصی
امام خمینی (ره) نیز می‌فرماید:
« هیچ‌کس حق ندارد دنبال اسرار مردم باشد و تجسس از گناهان غیر نماید و اسراری که از غیر به او رسیده، ولو برای یک نفر، فاش کند.[4]
مقام معظم رهبری (دام‌ظله العالی) نیز می‌فرماید:
در روابط شخصی دخالت و تحقیق جایز نیست و نیز می‌فرمایند: تعقیب مسائل شخصی و خانوادگی جایز نیست و افشای مسائل کشف‌شده نیز حرام است.[5]
حکم حکومتی نقض حریم شخصی
اما از دیدگاه فقه نظام و کلان و فقه حکومتی می‌توانیم قائل به جواز تجسس شویم؛ برای کسب اخبار و کشف برخی حقایق پنهان، در جایی‌که مصلحت موجود در تجسّس و تفحّص از حریم خصوصی افراد، از مفسدۀ آن مهم‌تر باشد، قانون «لزوم تقدیم اهم بر مهم» جاری است. در تزاحم (تنگاتنگی) میان حرام‌بودن تجسّس و ورود به حریم خصوصی افراد و وجود مصلحت دیگر، معیار، «اهم» بودن دلیل است. پس آنکه مهم‌تر است، پیش می‌افتد.
ادلۀ حرمت ورود به حریم خصوصی افراد، هنگام تزاحم با ادلۀ حفظ نظام اسلام و مراعات مصلحت عمومی جامعه، مهم محسوب می‌شوند و حکم مهم‌تر یا اهم، که حفظ نظام اسلامی و مصالح آن است، پیش می‌افتد؛ به‌عبارت‌دیگر، حفظ نظام و پاسداری از آن از اموری است که شارع مقدس راضی به ترک و اهمال در آن نیست؛ به‌همین‌دلیل، در تزاحم با هر دلیلِ حرمتی، ازجمله ادله حرمت ورود به حریم خصوصی، دلیل حرمت از فعلیت خارج‌شده و ارتکاب آن دیگر حرام نیست.
تجسس برای حفظ کشور در آیات قرآن و روایات
در میان آیات قرآن‌کریم، روایات دلایلی برای استثنای حکم حرمت تجسس برای دفع فساد و حفظ نظام اسلامی وجود دارد که در زیر به آن می‌پردازیم:
از آیات قرآن‌کریم استفاده می‌شود که تجسس نسبت به موارد مخل امنیت جامعۀ اسلامی، ریشه‌کن‌شدن فساد در حوزۀ امنیت اجتماعی از کشور را در پی دارد؛ خداوند متعال در قرآن‌کریم می‌فرماید: «… وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الْأَرْضُ… (بقره: 251)؛ و اگر خداوند برخی از مردم را به‌وسیلۀ برخی دیگر دفع نمی‌کرد، قطعاً زمین تباه می‌گردید.»
براساس آیۀ شریفه :
باید مؤمنانی باشند که به دفع فساد از زمین به پا خیزند و چه فسادی بالاتر از توطئه‌های مزدوران استکبار و استعمار که در پوشش‌های مختلف چون حفظ محیط زیست و گونه‌های جانوری در حال انقراض، خبرنگاری، آموزش خبرنگاران و… وارد کشور اسلامی ما می‌شوند و با نصب دوربین‌های پیشرفته و فوق‌پیشرفته از مرکز فوق حسّاس امنیتی- اطلاعاتی کشور برای بیگانگان گزارش اطلاعاتی ارسال می‌کنند؛ ازاین‌رو، سربازان گمنام امام زمان (علیه‌السلام) وظیفه دارند با ورود پنهان به منازل و اماکن خصوصی این مظاهر فساد و تباهی همۀ فعالیت‌های آنان را تحت نظر بگیرند و به هنگام، همۀ آنان را دستگیر کرده و تحویل مقامات امنیتی – قضایی دهند؛ چراکه این افراد مزدور بیگانه از بزرگ‌ترین مظاهر خیانت، فساد و تباهی روی زمین به‌شمار می‌آیند؛ زیرا براساس مبانی فقهی اسلام، این افرادِ خائن هیچ‌گونه حرمت و حریمی ندارند و موضوعاً از موارد حرمت جان و مال و ناموس مسلمان خارج می‌باشند؛
چنان‌که خداوند متعال در وصف خائنان و جواز سلطه بر آنان می‌فرماید:
وَ إِنْ یریدُوا خِیانَتَک فَقَدْ خانُوا اللَّهَ مِنْ قَبْلُ فَأَمْکنَ مِنْهُمْ وَ اللَّهُ عَلیمٌ حَکیمٌ (انفال: 71).
و اگر بنا دارند به تو خیانت کنند (تازگی ندارد) قبلاً هم خدا را خیانت کرده بودند و او (تو را) برایشان مسلط کرد و خداوند دانای شایسته‌کار است.
براساس عبارت «فَأَمْکنَ مِنْهُمْ» در این آیۀ شریفه خداوند متعال رسول اکرم (صلی‌الله علیه و آله) را بر خائنان مسلط ساخته است و چه خیانتی بدتر از جاسوسی و مزدوری بیگانگان؛ ازسوی‌دیگر، چون واژۀ «تمکین» در آیۀ شریفه اطلاق دارد، شامل ورود پنهان به همۀ اماکن و منازل حضور سوژۀ اطلاعاتی خائن می‌شود و هرجا موضوع خیانت احراز شد، جواز تجسس، که یکی از مصادیق «تمکین و تسلط» است، نیز صدق می‌کند.
امیرمؤمنان علیه‌السلام می‌فرماید:
«مَنْ لَمْ یتَحَرَّزْ مِنَ الْمَکائِدِ قَبْلَ وُقُوعِها لَمْ ینْفَعْهُ الْأَسَفُ عِنْدَ هُجُومِها؛ آن‌کس که توطئه‌ها و حوادث را پیش‌بینی و پیشگیری نکند، تأسف به هنگام هجوم توطئه برای او کارآمد نیست.»[6] شناسایی مجرمان و جرم حتّی پس‌از وقوع آن بدون کمک تشکیلات اطّلاعاتی و تجسس برای شناسایی تبهکاران ممکن نیست؛ بنابراین، برای حفظ نظام و مصالح عالیۀ آن ضرورت دارد؛
منابع
[1]. یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُیوتاً غَیرَ بُیوتِکمْ حَتَّی تَسْتَأْنِسُوا وَ تُسَلِّمُوا عَلی أَهْلِها ذلِکمْ خَیرٌ لَکمْ لَعَلَّکمْ تَذَکرُونَ* فَإِنْ لَمْ تَجِدُوا فیها أَحَداً فَلا تَدْخُلُوها حَتَّی یؤْذَنَ لَکمْ وَ إِنْ قیلَ لَکمُ ارْجِعُوا فَارْجِعُوا هُوَ أَزْکی لَکمْ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ عَلیمٌ (نور:27-28)؛ ای کسانی‌که ایمان آورده‌اید، در خانه‌هایی غیر از خانۀ خود وارد نشوید تا اجازه بگیرید و بر اهل آن خانه سلام کنید؛ این برای شما بهتر است؛ شاید متذکر شوید! و اگر کسی را در آن نیافتید، وارد نشوید تا به شما اجازه داده شود؛ و اگر گفته شد: «بازگردید!» بازگردید؛ این برای شما پاکیزه‌تر است و خداوند به آنچه انجام می‌دهید آگاه است!
[2]. یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا لِیسْتَأْذِنْکمُ الَّذینَ مَلَکتْ أَیمانُکمْ وَ الَّذینَ لَمْ یبْلُغُوا الْحُلُمَ مِنْکمْ ثَلاثَ مَرَّاتٍ مِنْ قَبْلِ صَلاةِ الْفَجْرِ وَ حینَ تَضَعُونَ ثِیابَکمْ مِنَ الظَّهیرَةِ وَ مِنْ بَعْدِ صَلاةِ الْعِشاءِ ثَلاثُ عَوْراتٍ لَکمْ لَیسَ عَلَیکمْ وَ لا عَلَیهِمْ جُناحٌ بَعْدَهُنَّ طَوَّافُونَ عَلَیکمْ بَعْضُکمْ عَلی بَعْضٍ کذلِک یبَینُ اللَّهُ لَکمُ الْآیاتِ وَ اللَّهُ عَلیمٌ حَکیمٌ * وَ إِذا بَلَغَ الْأَطْفالُ مِنْکمُ الْحُلُمَ فَلْیسْتَأْذِنُوا کمَا اسْتَأْذَنَ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کذلِک یبَینُ اللَّهُ لَکمْ آیاتِهِ وَ اللَّهُ عَلیمٌ حَکیمٌ (نور:58-59)؛
ای کسانی‌که ایمان آورده‌اید، بردگان شما و همچنین، کودکانتان که به حدّ بلوغ نرسیده‌اند، در سه وقت باید از شما اجازه بگیرند: پیش از نماز صبح و نیمروز هنگامی‌که لباس‌های (معمولی) خود را بیرون می‌آورید و بعد از نماز عشا؛ این سه وقت خصوصی برای شماست؛ امّا بعدازاین سه وقت، گناهی بر شما و بر آنان نیست (که بدون اذن وارد شوند) و بر گرد یکدیگر بگردید (و با صفا و صمیمیت به یکدیگر خدمت کنید). این‌گونه خداوند آیات را برای شما بیان می‌کند و خداوند دانا و حکیم است! و هنگامی‌که اطفال شما به سنّ بلوغ رسند باید اجازه بگیرند؛ همان‌گونه‌که، اشخاصی که پیش از آنان بودند اجازه می‌گرفتند؛ این‌چنین خداوند آیاتش را برای شما بیان می‌کند و خدا دانا و حکیم است!
[3]. امام باقر (علیه‌السلام) می‌فرمایند: مَنِ اطَّلَعَ عَلَی مُؤْمِنٍ فِی مَنْزِلِهِ فَعَینَاهُ مُبَاحَةٌ لِلْمُؤْمِنِ فِی تِلْک الْحَال؛ کسی‌که بر وضعیت مؤمنی در منزلش آگاهی یابد؛ [نابینا کردن] دو چشمش در آن حال برای مؤمن [دیگر] مباح است (محمد حسن بن حرعاملی، کتاب القضاء، ترجمۀ عبدالرضا اسکندری، تهران، دانش، ج 29، ص 66).
[4]. سیدروح الله موسوی الخمینی، صحیفۀ امام، تهران، مرکز تنظیم و نشر آثار سید روح‌الله خمینی، 1378، ج 17، ص 139.
[5]. نصرت‌الله شمس‌اللهی، فقه حفاظتی، تهران، دفتر سیاست‌گذاری و نظارت راهبردی حفاظت اطلاعات، 1391، ج 1، ص 86.
[6]. عبدالواحد محمد بن التمیمی الآمدی، غرر الحکم و درر الکلم، ترجمۀ محمد انصاری، قم، امام عصر، 1395، ص 701.
