پرسش:
چه عواملى در ساختن شاكله انسان و شخصيت او مؤثرند؟ آيا اگر پدر و مادر و اجداد، باتقواتر بودند، فرزند هم استعداد پرهيزكار شدن و صالح شدن را بيش از ديگران پيدا مى كند؟
پاسخ:
بحث عوامل مؤثر در تعليم و تربيت و در ساختار و ساختن شاكله انسان از بحث هاى قديمى است و حقيقت اين است كه عوامل متعددى در ساختن انسان مؤثر هستند از جمله ژنتيك. در كنار اين عامل، عامل محيط نيز هست، انواع محيطها، محيط رفاقت، محيط خانواده، محيط طبيعى و محيط وسايل ارتباط جمعى راديو، تلويزيون، روزنامهها و محيطهاى ديگر. در كنار اينها اقتصاد و مسائل مادى، فرهنگ و باورهاى فرهنگى جامعه (فولكلور)، مذهب از سازندگان شخصيت انسان است. حكومتها و رهبران، تاريخ و عوامل ديگر كه تأثير دارند بر استعداد و حافظه و تقوا و پاكى و در ابعاد مختلف جسمانى همانطور كه بعضى از ويژگى هاى جسمانى را انسان به وراثت مى برد محيط طبيعى هم در مسائل جسمانى تأثير دارد در بعضى از كشورها محيط طبيعى باعث شده كه نسل فعلى از نسلهاى گذشته قدهاى بلندترى داشته باشند.
عوامل متعددى هم در شكل دادن امور معنوى، عاطفى و جسمانى انسان مؤثرند. در بين اين عوامل دو عامل از همه مهمتر است: يكى عامل ژنتيك و ديگرى عامل محيط. هميشه اين بحث بين علماى تعليم و تربيت بوده است كه كدام يك مهمتر هستند كه بنده معتقدم كه اصولاً اين بحث جايى ندارد و اصولى نيست چون در بعضى افراد محيط مقدم است و در بعضى افراد وراثت. در روايات به همه عوامل اشاره شده است. مثلاً در مورد ژنتيك روايات متعددى داريم مثلاً «حُسنُ الأخلاق برهانُ كَرَم الإعراق.» خوش اخلاقى دليل بر اين است كه فرد از عرقهاى (ژنهاى) خوبى برخوردار است. در روايات داريم كه «تُخَيَّروا لِنُطَفِكُم فَإنَّ العرق دَساسٌ.» همسران شايستهاى انتخاب كنيد چون عرق سرايت مى كند، آنچه كه در همسرتان هست به فرزندان شما سرايت مى كند. در اين زمينه روايات زيبايى است.
در محيط رفاقت هم در قرآن آياتى داريم، چنان كه در روايات. حتى در حكومت، رهبران. مثلاً روايتى از حضرت على(ع) است كه مى فرمايند: «النّاس بِأمرائِهِم أشْبَه مِنهُم بِئآبائِهِم.» مردم به رهبرانشان شبيه ترند تا پدرانشان. يعنى عامل حكومت، و عامل رهبرى، مؤثرتر از عامل ژنتيك و وراثت است. حاصل اينكه هم محيط مؤثر است هم ژنتيك، و هم عوامل ديگر مثل دستگاه تعليم و تربيت، كه اين دستگاه اعم از آموزش و پرورش است، و آموزش و پرورش يكى از اجزاى تعليم و تربيت است. اين عوامل هم دست به دست هم مى دهند و شخصيت آدمى را مى سازند. نكته مهم اين است كه هيچ كدام از اين عوامل هر چه قوى باشند و همه آنها نيز كه با هم باشند، باز هم باعث سلب اراده انسان نمى شوند. باز حرف آخر را اراده انسان مى زند. يعنى جزء اخير علت تامّه در اعمال اختيارى انسان باز اراده انسان است. و در موارد استثنايى اگر اراده انسان كلاً سلب شد آن وقت ديگر نه تكليفى دارد و نه مسئوليتى.
منبع: جزوه پاسخ به پرسش ها و شبهات ج 2 / استاد رضا محمدی/ انتشارات زمزم هدایت/ پژوهشگاه علوم اسلامی امام صادق علیه السلام
