چرا میزان بلاها مثل جنگ و خشکسالی در کشورهای اسلامی بیشتر از کشورهای غیراسلامی است؟
مقدمه
پرسش از علل شُرور و بلایا، ازجملۀ پرسش‌های الهیاتی مهمی است که ذهن بسیاری از پرسشگران را به خود مشغول ساخته و نظرات و تبیین‌های گوناگونی را پدید آورده است.
یکی از تبیین‌های الهیاتی دربارۀ شرور، آن است که بلایای طبیعی ناشی از فساد و گناه انسان‌ها روی زمین است: «فساد در خشكى و دريا به‌سبب كارهايى كه مردم انجام داده اند آشكار شده است. خدا مى‌خواهد نتيجة بعضى اعمالشان را به آنان بچشاند، شايد (به‌سوى حق) بازگردند.»[1]
متناظر با این تلقی، سؤالاتی از این‌قبیل مطرح می‌شود که: چرا کشورهای غربی که منشأ فساد در جهان هستند، کمتر به بلایا مبتلا می‌شوند؟ آیا می‌توان از وجود بلایای بیشتر در کشورهای اسلامی، فساد بیشتر در این کشورها را نتیجه گرفت؟
در ادامه، در قالب چند نکته این پرسش‌ها را بررسی می‌کنیم:
پاسخ
-
عالَمى كه ما در آن زندگى می‌کنیم، عالمى مادى است كه آفرينندۀ آن، ساختارش را براساس نظام عليت و معلوليت بنيان نهاده است؛ يعنى هر چيز براساس علت‌هاى معيّن و شناخته‌شده يا ناشناخته تحقق مى‌يابد. به‌تعبیر امام صادق علیه السلام، «خدا خوددارى و امتناع فرمود كه كارها را بدون اسباب فراهم آورد؛ پس براى هر چيزى سبب و وسيلهاى قرار داد.»[2]
بنابراین، در مواجهه با بلایا نباید ساده‌انگاری کرد و هر بلا را قطع‌نظر از علل و اسباب آن، ناشی از خواست خدا دانست و به خدا نسبت داد. بله، همۀ امور تحت سلطه و تدبیر الهی است؛ اما خداوند جهان را براساس علل و اسباب تدبیر می‌کند و هر علتی را دارای آثار خاصی قرار داده و درنتیجه، اگر در بهره‌مندی از یک علت خاص کوتاهی کردیم و به بیماری و بلا دچار شدیم یا فقر و مشکلات را نتوانستیم حل کنیم، نباید آن‌ها را به خداوند ارجاع داده و مسئولیت خویش در این زمینه را مغفول قرار بدهیم!
-
یک پدیده می‌تواند علت‌های متنوعی داشته باشد كه برخى از آن‌ها مادى و برخى معنوى است. فروکاستن علل و اسباب مؤثر در پیدایش بلایا، به علل و اسباب معنوی، همان‌قدر اشتباه است که کسی علل و اسباب مؤثر در پیدایش بلایا را به علل و اسباب مادی فروبکاهد و نقش علل معنوی را نادیده بگیرد و توبه و صدقه را بی‌فایده تلقی کند!
روشن است که در پیدایش بسیاری از پديده‌هاى نامناسب و بلایا، مثل خشكسالى، عوامل متعدد مادی ازقبيل تغييرات وسيع در كاربرى زمين، استفادۀ بى‌مورد و غيراصولى از منابع زيرزمينى و… مؤثرند كه همگى نتيجۀ افعال و ارادۀ انسان‌ها است.
بلاها جنگ و خشکسالی
در مورد سیل نیز می‌توان به سوءمدیریت شهری اشاره کرد که با لای‌روبی‌نکردن مسیر جریان آب یا با مجوزدادن به خانه‌سازی در مسیر رودخانه و غیره، علت پیدایش سیل و ویرانی عظیم می‌شویم. اگر این اصول مدیریت شهری مراعات می‌شد، قطعاً یا سیل رخ نمی‌داد یا با کمترین خسارات واقع می‌شد.
درنتيجه ممكن است جامعه‌اى اين مسائل را رعايت نكرده و كشورش با بحران خشكسالى و سیل مواجه شود؛ همان‌گونه كه ممكن است كشورى پيشرفته اين مسائل را رعايت كرده باشد، اما خداوند به‌سبب علل معنوی (گناه، امتحان، ترفيع درجه و…) چنين بلايايى را براى آن‌ها نازل كند.
درواقع، علل سیل و زلزله و خشکسالی می‌تواند مادی یا معنوی یا آمیخته‌ای از هردو باشد که ما به‌دلیل اشراف‌نداشتن به این امور، نمی‌توانیم به‌صورت قطعی در این مورد حکم صادر کنیم.
درحالی‌که واقعاً چنین نیست و در کنار علل معنوی مؤثر در پیدایش یا رفع بلا (مثل علیت گناه در پیدایش بلا؛ یا علیت صدقه و توبه در دفع بلا)، علل مادی و تدبیر انسان‌ها نیز اثرگذار هستند و به‌همین‌جهت، مهندسی و طب و نجوم و بسیاری از علوم و فنون مهم، در طول تاریخ، خصوصاً در دوران طلایی تمدن اسلامی، مورد توجه مسلمانان بوده‌اند.
- آزمایش[3] و شکوفایی استعدادها،[4] ترفیع درجه،[5] متنبّه‌شدن و بازگشت به‌سوی خدا[6] و غیره. این علل معنوی همگی دلالت دارند بر اینکه بلایا فقط به‌سبب فساد نیست.
- گاهی یک فرد یا قوم مستحق عذاب هستند و چون خداوند می‌داند که آن‌ها بازنمی‌گردند و در گمراهی و ضلالت می‌مانند، آن‌ها را به حال خود رها کرده و به آن‌ها فرصت می‌دهد تا در مسیر اشتباه خود تا انتها پیش بروند و نهایتاً به عذابی سخت‌تر دچار شوند. به این سنت الهی «استدراج» گفته می‌شود که در برخی از آیات قرآن به آن اشاره شده است:
مبادا اموال و اولادشان مايۀ اعجاب تو شود و اين براى آن‌ها نعمت نيست، بلكه خدا مى‌خواهد به‌وسيلۀ آن، آن‌ها را در دنيا عذاب كند و جانشان برآيد درحالى‌که كافر باشند.[7]
بنابراین، نمی‌توان از بهره‌مندی یک شخص یا قوم از نعمت‌های زیاد و بیشتر، یا فقدان بلا یا کمتربودن بلا برای آن‌ها، نتیجه گرفت آن‌ها مورد رضایت خدا هستند یا کمتر به فساد و انحراف دچار هستند؛ چراکه ممکن است آن‌ها به این علت، غرق در نعمت هستند و بلایی نمی‌بینند که به «استدراج» دچار شده‌اند و عذابی سخت در انتظارشان است.
-
آخرین مطلب اینکه در پرسش به بلایایی همچون جنگ نیز اشاره شد. در توضیح این فراز باید به این نکته توجه داشت که شُرور بر دو قسم طبیعی و انسانی است. شرور انسانی که آن را شرور اخلاقی نیز می‌نامند، ناشی از بداخلاقی انسان‌ها است و نباید خدا را مسئول آن شر به‌حساب آورد.
اگر فردی زورگو، مال کسی را دزدید یا او را دچار نقص عضو کرد، آیا خدا مقصر است یا آن شخص شَرور؟!
اگر دولتی به بهانه‌های واهی، جنگی علیه یک ملت مظلوم و بی‌پناه ایجاد کرد و انواع سلاح‌های خود را در آن سرزمین به‌کار بست و تمامی زیرساخت‌های آن کشور را نابود کرد، آیا خدا مسئول است یا آن دولت ظالم؟!
آیا می‌توان گفت دزیده‌شدن مال یا به‌قتل‌رسیدن کودکان و زنان، خواست خداست و خدا به این کار راضی است؟!
مواردی ازاین‌دست، گویای این نکته است که شُرور انسانی را نباید به خدا نسبت داد و اگر برخی دولت‌ها و ملت‌های اسلامی، به‌سبب فتنه‌های صهیونیستی و امريکایی، گرفتار تفرقه و جنگ‌های بی‌وقفه هستند و در دام اختلافات پوچ گرفتار شده‌اند، ناشی از ظلم ظالمان و بی‌تدبیری مسلمانان در دفع و رفع این فتنه‌ها و ظلم‌ها است؛ و نباید آن را نشانۀ خشم و قهر الهی و ناشی از فساد و انحراف آن شخص یا قوم مظلوم به‌حساب آورد.
نتیجه
بنابر آنچه گذشت، روشن می‌شود که بلایا علل مادی و معنوی گوناگونی دارند و این‌طور نیست که هر بلایی ناشی از فساد مردم بلادیده و عذاب خدا باشد. دراین‌صورت، اگر کسی یا قوم و ملتی به سیل و زلزله و دیگر بلایا مبتلا شد، نمی‌توان به‌صورت قطعی حکم کرد که این بلا ناشی از فلان علت است و آن بلا ناشی از علت دیگر.
اگرچه ما از علل و اسباب مادی و معنوی اجمالاً مطلع هستیم، قادر به تطبیق این علل بر پدیدۀ خاص نیستیم و بهتر است به‌جای گمانه‌زنی در این زمینه، که فایده‌ای ندارد و ما را به حقیقت رهنمون نمی‌سازد، به تدبیر علل و اسباب مادی بپردازیم و همچنین به علل معنوی مؤثر در این زمینه نیز توجه کنیم و اقدامات لازم در آن زمینه را نیز انجام دهیم و مثلاً توبه کرده و صدقه برای دفع بلا کنار بگذاریم و آن سختی را فرصتی برای شکوفاکردن استعدادهای درونی به‌حساب آوریم.
منابع
[1]. روم (30)، آيۀ 41.
[2]. «أَبَى اللَّهُ أَنْ يُجْرِىَ الْأَشْيَاءَ إلَّا بِأَسْبَابٍ؛ فَجَعَلَ لِكُلِّ شَيْءٍ سَبَباً وَ جَعَلَ لِكُلِّ سَبَبٍ شَرْحاً وَ جَعَلَ لِكُلِّ شَرْحٍ عِلْماً وَ جَعَلَ لِكُلِّ عِلْمٍ بَاباً نَاطِقاً، عَرَفَهُ مَنْ عَرَفَهُ وَ جَهِلَهُ مَنْ جَهِلَهُ، ذَاكَ رَسُولُ اللَّهِ وَ نَحْن» )محمدبن‌یعقوب کلینی، همان، ج 1، ص 448(.
[3]. بقره (2)، آیۀ 155.
[4]. محمدباقر مجلسی، بحار‌الأنوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق، ج 74، ص 163.
[5]. همان، ج 71، ص 94.
[6]. زمر (39)، آیۀ 8.
[7]. توبه (9)، آيۀ 85.
