چگونه از دین خود مراقبت کنم؟
بسیاری از آسیب‌های مرتبط با مسائل فردی و اجتماعی، از آنجا نشئت می‌گیرد که فرد، خود را تحت نظارت خداوند متعال یا حتی دیگر ناظران بر اعمال انسان نمی‌بیند؛
درحالیکه درک چنین نظارتی، می‌تواند بازدارنده‌ای قوی و صیانت‌بخش در مقابل آسیب‌ها و تهدیدهای پیرامونی به شمار رود.
خدای متعال با علم و احاطه‌اش، بر ما «رقیب» است و مراقبت می‌کند:
«يا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمُ … إِنَّ اللَّهَ كانَ عَلَيْكُمْ رَقيباً (نساء:1)؛
مردم از پروردگار خود پروا داشته باشید. زیرا خداوند، مراقب شماست.» توجه به اینکه خداوند به ما و اعمال ما علم دارد و از سِرّ ضمیر ما آگاه است و همچنین تأثیر این توجه در افعال ما، تقوای ما در قبال او را شکل می‌دهد.
بندۀ واقعی، در مراقبت شبانه‌روزی‌‌اش در هر طاعت و معصیتی، به علم خدا بر خودش توجه دارد و پروردگار را در هر حالتی، مراقب خود می‌بیند. به‌طور کلی، می‌توان مراقبت الهی بر بندگان را متکی بر سه عنصر دانست:[1]
مراقبت از دین
علم به اینکه «خدا عالم و ناظر است»
خدای متعال بارها از ما خواسته، «بدانیم که خدا می‌داند»؛ چنان‌که نخست می‌فرماید:
«ما تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَليمٌ (بقره: 215)؛
هر کار خیری که انجام دهید، خداوند به آن داناست»؛ اما به این مقدار بسنده نمی‌کند، بلکه می‌فرماید:
«شما هم بدانید که خدا داناست.»[2] این مراقبت، بسیار مشکل؛ اما بسیار صیانت‌بخش و درعین‌حال، راهگشای انسان به تعالی معنوی و رساننده به قرب الهی است. رسول خدا ص به اباذر می‌فرماید:
«احْفَظِ اللَّهَ تَجِدْهُ أَمَامَكَ؛[3] [حضور و حدود] خدا را حفظ کن، او را پیش روی خود می‌یابی.» باور به اینکه خداوند، عالم و ناظر بر اعمال است، بندگان را از ارتکاب گناه منع می‌کند. امام صادق علیه السلام می‌فرماید:
مَنْ عَلِمَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَ يَرَاهُ وَ يَسْمَعُ مَا يَقُولُهُ وَ يَفْعَلُهُ مِنْ خَيْرٍ أَوْ شَرٍّ فَيَحْجُزُهُ ذَلِكَ عَنِ الْقَبِيحِ مِنَ الْأَعْمَالِ فَذَلِكَ الَّذِي خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوى.[4]
هرکه بداند خدای عزّوجلّ او را می‌بیند و بر هر چه از خیر و شر می‌گوید و انجام می‌دهد، آگاه است و این دانش او را از کارهای زشت باز دارد، چنین کسی از مقام پروردگارش ترسیده و خود را از هوس باز داشته است.
حیای حضور در محضر الهی
عنصر دیگری که منشأ پیدایش مراقبت عبد در برابر پرودگارش می‌شود، حیاست.
حیا؛ شرم و انفعال در مقابل عظمت الهی و فعال‌سازی درک فطری «حفظ حرمت محضر» اوست. رسول خدا ص سرچشمۀ مراقبت الهی در پنهان و آشکار را در حیا و شرم دانستند که موجب اجتناب از شرّ و گناه می‌شود.[5]
ازدیدگاه متون اسلامی، وجه تمایز حیا از دیگر بازدارنده‌ها، همان عنصر نظارت است، نه قدرت تهدیدکنندگی طرف مقابل که خوف را برمی‌انگیزد.
بُعد دیگر، مسئلۀ مهار و کنترل است. کنترلِ خود، شیوه‌های مختلفی دارد. یکی از آنها یاری گرفتن از حیاست. حیا نیروی کنترل‌کننده‌ای است که توان نظم‌دهی و مدیریت خود را به انسان می‌دهد.[6]
حیا مانع بروز افعال قبیح است و اگر حیا نباشد، هیچ کار زشتى ترک نمى‌شود.
بااین اوصاف، اگر تصوّر کنیم که حیا وجود نداشته باشد، به‌معناى فراگیر شدن زشتى‌ها و پستى‌ها خواهد بود.
حیا سدّى است که مانع ورود زشتى‌ها و پلیدى‌ها به قلمرو پاک انسانیت می‌شود و نبود آن، به‌معناى بی‌دفاع شدن قلمرو انسانیت است. بى‌حیایى یعنى نبودِ کرامت نفس و عقلانیت و ارزش قائل‌نشدن براى هیچ‌کس.
فرد بى‌حیا، از کرامت، تهى و با فرومایگى و پستى، عجین است و از خِرد تهى، و با جهالتْ مأنوس است. همچنین فرد بى‌حیا براى هیچ‌کس ارزشى قائل نیست و حرمت هیچ‌کس را نگه نمى‌دارد.
چنین فردى، اساساً قدرت بازدارى و مهار خود را از دست مى‌دهد و ازاینرو، هر کار قبیحى ممکن است از وى سر بزند. به‌‌همین‌‌دلیل، مهم‌ترین پیامد بى‌حیایى، این است که هر کارى جایز خواهد شد.
این جمله، آموزۀ اساسى انبیا بوده و به قدری اهمیت داشته که به‌شکل ضرب‌المثل درآمده و میان مردم، معروف بوده است. رسول خدا ص دراین‌باره می‌فرماید:
لَمْ يَبْقَ مِنْ أَمْثَالِ الْأَنْبِيَاءِ إِلَّا قَوْلُ النَّاسِ إِذَا لَمْ تَسْتَحْيِ فَاصْنَعْ مَا شِئْتَ.[7]
از مَثَل‌هاى پیامبران، چیزى جز این سخنِ مردم، باقى نمانده است که: «هرگاه شرم نکردى، هر چه مى‌خواهى انجام بده.»
معناى این سخن، که در منابع اهل‌سنت نیز به‌عنوان باقیماندۀ تعالیم پیامبران نخستین نقل شده،[8] آن است که چنین شخصى، به چیزی پایبند نخواهد بود و ازاینرو، مى‌تواند هر چه را بخواهد، انجام دهد. برهمین‌اساس، علی علیه السلام فرموده است:
إِيَّاكَ وَ الْقِحَةَ فَإِنَّهَا تَحْدُوكَ عَلَى رُكُوبِ الْقَبَائِحِ وَ التَّهَجُّمِ عَلَى السَّيِّئَاتِ.[9]
از بى‌شرمى بپرهیز؛ زیرا تو را به ارتکاب زشتى‌ها و روى‌آوردن به بدى‌ها وا مى‌دارد.[10]
حال‌آنکه نتیجۀ نظارت‌های الهی در دنیا، به‌طور کامل در عرصۀ آخرت و در دادگاه اخروی به‌‌سوی انسان بازمی‌گردد.
امام خامنه‌ای مد ظله العالی در سخنانی تنبه‌آفرین می‌فرماید:
روز قیامت، خدا سؤال می‌کند. همه‌اش این‌جور نیست که ما فکر کنیم حرف دادگاه‌پسند داریم یا نه. این دادگاه‌ها که چیزی نیست، دادگاه‌های بشری که اهمیتی ندارد؛ دادگاه الهی اهمیت دارد.
«يَعْلَمُ خائِنَةَ الْأَعْيُنِ وَ ما تُخْفِي الصُّدُور» (غافر: 19)؛ اعماق دل‌های ما برای خدا روشن است.
یک کاری بیش از اندازۀ تکلیفمان انجام دادیم، هیچ‌کس نمی‌فهمد، هیچ‌کس تشکر نمی‌کند؛ اما خدای متعال می‌فهمد، کرام‌الکاتبین می‌نویسند و خدا تشکر می‌کند.
یک کوتاهی‌ای کردیم، هیچ‌کس نفهمیده؛ ظاهرسازی کردیم، یک‌جوری که خیال کردند آره، ما کار را خوب انجام دادیم؛ درحالیکه در باطن کوتاهی کردیم.
هیچ‌کس نمی‌فهمد، هیچ‌کس ما را ملامت نمی‌کند؛ اما کرام‌الکاتبین می‌بینند، می‌نویسند و خدای متعال مؤاخذه می‌کند. این به نظر من، چیز مهمی است.[11]
معنویت‌‌افزایی و اخلاق‌مداری
برنامۀ جامع دین، کنار تقویت بینش توحیدی و خداحاضری و خداناظری، برخورداری از معنویت و اخلاق را نیز برای صیانتْ لازم و ضروری می‌داند.
مقام معظم رهبری مد ظله العالی در بیانیۀ گام دوم انقلاب، تعریف و جایگاه معنویت و اخلاق را چنین تبیین می‌فرماید:
معنویت، به‌معنی برجسته‌کردن ارزش‌های معنوی از قبیل: اخلاص، ایثار، توکل، ایمان در خود و در جامعه است، و اخلاق، به‌معنی رعایت فضیلت‌هایی چون خیرخواهی، گذشت، کمک به نیازمند، راست‌گویی، شجاعت، تواضع، اعتمادبه‌نفس و دیگر خُلقیات نیکوست.
معنویت و اخلاق، جهت‌دهندۀ همۀ حرکت‌ها و فعالیت‌های فردی و اجتماعی و نیاز اصلی جامعه است. بودن آنها، محیط زندگی را حتی با کمبودهای مادی، بهشت می‌سازد و نبودن آن، حتی با برخورداری مادی، جهنّم می‌آفریند.[12]
هرچند مراقبت از دین مبحث طولانی است اما در حد این نوشتار نکاتی بیان شد،
منابع
[1]. تقسیم عناصر و برخی مطالب این مبحث، با تغییراتی، برگرفته است از: ابوالقاسم بخشیان، راهبردهای تعالی معنوی انسان در قرآن، قم، زمرم هدایت، 1393، ص356-359.
[2]. ر.ک. بقره (2): آیات 231 و 235.
[3]. محمد بن حسن طوسی، الأمالی، قم، دار الثقافه، 1414ق، مجلس 19، ص536، ح 1162. در برخی منابع، مخاطب عبارت فوق به جای اباذر، عبدالله بن عباس است.
[4]. محمد بن یعقوب کلینی، همان، ج2، ص80، ح 1. اشاره به آیۀ 40 سورۀ مبارکۀ نازعات.
[6]. ر.ک. عباس پسندیده، «روش مفهوم‌شناسی موضوعات اخلاقی و کاربست آن در مفهوم حیا»، دوفصلنامۀ اخلاق وحیانی، س 5، ش 12، بهار و تابستان 1396، ص82.
[7]. محمد بن علی بن بابویه قمی (شیخ صدوق)، الأمالی، تهران، کتابچی، 1376، مجلس 77، ص510؛ محمد بن علی بن بابویه قمی (شیخ صدوق)،
عیون أخبار الرضا ع، تحقیق مهدی لاجوردی، تهران، جهان، 1378ق، ج2، ص56، ح 207؛ محمد بن علی بن بابویه قمی (شیخ صدوق)،
الخصال، تحقیق علی‌اکبر غفاری، قم، جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیه، 1362، ج1، ص20، ح 69.
منابع
[8]. «إنَّ مِمّا أدرَکَ النّاسُ مِن کَلامِ النُّبُوَّةِ الاُولىٰ: إذا لَم تَستَحیِ فَاصنَع ماشِئتَ؛ آنچه مردم از سخن انبیاى نخستین فراگرفته‌اند،
این است که: هرگاه شرم نکردى، هرچه مى‌خواهى انجام بده» (محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری،
قاهره، وزارة الأوقاف (المجلس الأعلى للشئون الإسلامية، لجنة إحياء كتب السنة)، 1410ق، ج9، ص256، ح 5619 و ج5، ص419،
ح 3117؛ محمد بن ماجه قزوینی، سنن ابن ماجه، تحقیق بشار عواد معروف، بیروت، دارالجیل، 1418ق، ج5، ص600-601، ح 4183؛
احمد بن محمد بن حنبل، مسند، تحقیق شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، مؤسسة الرساله، 1416ق، ج28، ص319، ح 17090 و دیگر منابع).
[9]. عبدالواحد بن محمد تمیمی آمدی، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، تحقیق مصطفی درایتی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1366، ص257، ح 5461.
[10]. بخش‌هایی از مبحث حیای حضور اقتباسی بود از: عباس پسندیده، پژوهشی در فرهنگ حیا، قم، دارالحدیث، 1386، ص363-364.
[11]. بیانات امام خامنه‌ایa در دیدار با نمایندگان مجلس شورای اسلامی، 18/3/1389، دسترسی در: http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=9551.
[12]. بیانیۀ «گام دوم انقلاب» خطاب به ملت ایران، پایگاه دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای، دسترسی در: http://farsi.khamenei.ir/message-content?id=41673،22 بهمن 1397.
