در جایی از آیات خواندم «خدایی که تو را از خاک و سپس از نطفه آفرید» و در جای دیگری آمده است: «خدایی که تو را ازنطفه و سپس از خاک آفرید». لطفاً در مورد شکل گرفتن انسان به طور صحیح برای ما توضیح دهید؟
آیاتی که مبدأ پیدایش انسان را آب میدانند، با عبارتهایی مانند: آب (فرقان، ۵۴)، آب جهنده (ماءدافق؛ طارق، ۶)بیان شده است. «ماء» در اصطلاح قرآن، منحصر به ماده ویژهای که از ترکیب اکسیژن و ئیدروژن به دست میآید نیست؛ بلکه اصطلاحی استبا گسترة وسیع که شامل نطفه هم میشود و تقریباً «ماء» در این موارد به معنای مایع است و میتوانیم بگوییم: منظور از «ماء»،آب شناخته شده و معروف است و اگر در برخی آیات گفته شده که انسان از آب آفریده شده، با توجه به آیة: «وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَآءِ کُلَّشَیْءٍ حَیٍّ» (انبیاء، ۳۰) بوده است که انسان موجودی زنده است و آب در حیات یافتن او سهم عمدهای دارد. امّا آیاتی که مبدأ پیدایش انسان را خاک میدانند، با عبارات: خاک، گل، گل بدبو و تیره رنگ، چکیده گل، گل چسبنده و گلخشکیده آمده است که این تعبیرات هم قابل جمع است؛ چون ماده واقعی در انسان، یک چیز است که همان خاک میباشد وخاک با افزودن آب، «گل» میشود؛ وقتی آبش کم شود و خشک گردد، «صلصال» میگردد و… امّا جمع بین آیاتی که پیدایش انسان را از آب میدانند و بین آنها که آفرینش انسان را به «تراب» نسبت میدهند، این است که:اصولاً اصل نطفه که قرآن از آن به ماء تعبیر میکند، از مواد غذاییای که از خاک میروید، به وجود میآید. این آیات حصر را نمیفهماند؛ یعنی وقتی میفرماید: «شما را از خاک خلق کرد» اگر بدین معنا بود که تنها و تنها از خاک آفریدهشدهاید و یا در جایی که میگوید: «شما را از آب خلق کرد»، یعنی تنها از آب آفریده شدهاید؛ اختلاف باقی بود؛ ولی میدانیم کهبرای معرفی منشأ پیدایش یک موجود، گاهی مجموع عناصر تشکیل دهنده آن موجود را ذکر میکنند و گاهی به اقتضایبلاغت، برخی از آنها را یادآور میشوند و این در عرف، معمول است؛ بنابراین جمع بین این دو دسته از آیات، چنین استکه در گروهی از آیات به برخی عناصر تکیه شده که «تراب» یا «ماء» باشد و در برخی دیگر به مجموع آن دو که «طین» باشد،اشاره شده است. وجه جمع دیگر، این است که این آیات، اشاره به مراحل پیدایش انسان دارد؛ انسانِ نخستین، تنها از خاک یا گل خلق شده،ولی انسانهای مراحل بعدی از نطفه آفریده شدهاند که با سایر انسانها به لحاظ مبدأ بعید، میتوان گفت: از تراب آفریدهشدهاند.
