سؤال:
برخی از آداب اسلامی خواستگاری و عروسی را بیان کنید.
جواب:
1ـ نگرش الهی به ازدواج؛
یکی از مهمترین مسائلی که انسان در ازدواج باید مورد توجه قرار دهد و در انتخاب او تأثیر بسزایی دارد، مساله دیدگاه و نگرش او به موضوع ازدواج است. نگاه سطحی و لذت گرایانهی محض و مسائلی چون مال و مُکنت اجتماعی، به این پدیده؛ موجب پدید آمدن مشکلات فراوان در مسیر زندگی انسان میشود. حضرت علی علیه السلام در جواب افرادی که با این دیدگاه رفتار ایشان را ملامت میکردند این گونه پاسخ داده است. آنها گفتند: «تو با فضیلتترین و شجاعترین مرد عرب هستی و میتوانستی دختر ثروتمندی را به عقد خود درآوری تا با جهاز خود خانهات را مزین کند.» آن حضرت در پاسخ فرمود: «همانا ما قوی هستیم که به دستورهای الهی رضایت دادهایم و جز رضایت خدا چیزی نمیخواهیم و افتخار ما نیزبه اعمال نیکو است نه مال و ثروت. » همچنین به حضرت فاطمه(س) طعنه زدند که تو همسر مرد فقیری شدی که هیچ مالی ندارد و ایشان در پاسخ فرمود: «من به علی(ع) راضی هستم و رضایت من از او. بالاترین درجات رضایت است.»
2ـ انتخاب زمان مناسب؛
یکی دیگر از آداب دینی سنت ازدواج آن است که مراسم عروسی در شب برگزار شود؛ زیرا خداوند شب را زمان آرامش قرار داده است و ولیمة (غذا) عروسی در شب یا روز باشد. امام صادق (ع) میفرماید: «زفّوا اعرائسکم لیلاً و اَطعِموُا ضُحاً؛ عروسی و زفاف را در شب برگزار کنید و ولیمة آن را در روز بدهید.» حضرت باقر (ع) فرمود: «ولیمة عروسی یک روز است و روز دوم بزرگواری و کرم و روز سوم خودنمایی و ریا است» سزاوار است مؤمنان دعوت عروسی را اجابت کرده و از ولیمة عروسی تناول کنند.
3ـ هزینه (صداق) و جهیزیه؛
در صحت عقد ازدواج، تعیین مهریه واجب است، که بر عهدة مرد قرار دارد. در روایات از خوبیهای دختر برای شوهر کم بودن مهریه عنوان شدهاست و این به خاطر توجه اسلام به سعادت و سلامت عروس و داماد و تشکیل خانوادهای سعادتمند بودهاست و نمونه آن را در مهر و جهاز حضرت زهرا (س) شاهد هستیم که با آنچه پدر بزرگوارشان در این رابطه فرمودهاند، مطابقت دارد. مهریه، بدهی مرد به زن و پرداخت آن واجب است و اگر کسی مهریه زیاد تعیین کند و قصد پرداخت آن را نداشته باشد؛ چنانکه در زمان ما گفته میشود: «کی داده و کی گرفته»، معصیت کار بوده و نوعی دزدی است.
4ـ دعا و صدقه؛
یکی دیگر از آداب اسلامی ازدواج، دعا و صدقه است. حضرت علی(ع) به مردی که میخواست ازدواج کند و از حضرت طلب دعایی کرد، فرمودند که خداوند را اینگونه بخوان: «الّلهُمَّ بِکَلِماتِکَ اِستَحللتَها، وَ بِاَمانَتِکَ اَخذتَها الّلهُمَ اِجعَلها وَلوُداً وَدوُداً لاتَفرک تَاکل ماراحَ وَ لاتَسأَلُ عَمّا سَرَح » در هنگام عروسی حضرت زهرا (س) با دیدن جهیزیه مختصر دعا کردند و پس از اجرای صیغه عقد با تکبیرات و تسهیلات مراسم را برگزار کردند. آری، از آغازین لحظههای تشکیل زندگی این دو بزرگوار ارزشهای الهی و انسانی متجلی بود و سزاوار است، شیعیان و محبان این بزرگواران با شناخت بیشتر سیره و منش آنان در مسیر حقیقت گام بردارند.
5ـ شادی و شادمانی؛
مراسم عروسی نماد و نقطة آغازی برای تشکیل بنیان مقدس خانواده است و عرف جامعه پس از برگزاری آن به هر شیوهای باشد، این پیوند مقدس را به رسمیت میشناسد. این مراسم در هر منطقهای به شکلی خاص انجام میگیرد؛ که نقطهی مشترک این مراسم همراهی آن با سرور و شادی است و گردانندگان مراسم از برنامهها و امکاناتی استفاده میکنند که شادی بیشتری به همراه داشته باشد. در متون دینی نیز به این مطلب اشاره شدهاست؛ که مؤمن واقعی فردی با نشاط و سر زنده است؛ که ناشی از ایمان مذهبی وی میباشد و نمیتوان نقش آن را در زمینههای پیدایش شادی و نشاط نادیده گرفت. درقرآن و روایات سفارش شدهاست، که عبادات خود را با نشاط و سرحالی انجام دهید، تا بدون داشتن نگرانی به اطمینان قلبی برسید. برای برخی این شبهه وجود دارد، که اساساً نمیتوان در مراسم شادی مسائل شرعی و دینی را رعایت کرد و این دو با یکدیگر منافات دارند و شادیها فقط به شادیهای ظاهری اطلاق میشود؛ در حالی که اگر دقت داشته باشیم، حقیقت دین برای بشریت شادی، سرور و بهجت به معنای واقعی آن است و مؤمنان واقعی دارای این سرور و بهجتاند. زیارت با معرفت معصومین (ع)، نماز با حضور قلب، تدبر در قرآن تا انفاق و صدقهای که به اهلش میرسد، کشف راز علمی، پیروزی در رقابت ورزشی، شادمانی و خرسندی که از حسن انجام وظیفه حاصل میشود، احساسی که پس از توسعه رزق و روزی که برای خانواده مهیا کرده است، رضایت از خدمتی که به بشریت عرضه کردهاست و دهها و صدها احساس بهجت و سرور که پس از انجام کارهای خداپسندانه و مطابق فطرت پاک انسانی پدیدار میشود، برگرفته شده از یک جوهره و حقیقت بوده و همه جلوهای از زیبایی و عظمت و کمال بی حد و حصر خداوند متعال است، که برای کسانی که در این مسیر زندگی میکنند، شادیهای ظاهری و باطنی به همراه دارد و در مقابل هر آنچه شادی و سرور از راههای شیطانی و انحرافی حاصل میشود، زودگذر و لحظهای بوده و پس از اندکی آثار سوء خود را مشخص خواهد کرد؛ همانند فردی که از مواد مخدر و مشروبات الکلی برای شادی چند لحظهای خود استفاده میکند. اکنون که با ماهیت شادی واقعی آشنا شدیم، به این نکته توجه میکنیم که مؤمن برای لذت و شادی چند دقیقهای، مرتکب نافرمانی خدا نمیشود تا برای شادی مراسم عروسی خود گرفتار آداب آلوده به گناه شود. گاهی در مراسم ازدواج، اختلاط زن و مرد با پوشش نامناسب، موسیقی حرام، مزاحمت برای دیگران از جمله همسایهها و به راه انداختن کارناوالهای پر طمطراق، اسراف، چشم و هم چشمی، بی توجهی به واجبات مهمی مانند نماز دیده میشود که ناشی از عدم آگاهی برگزار کنندگان از لذت و شادی واقعی است؛ که همیشه به دست خداست و با گناه و معصیت به دست نمیآید. راهکارها: برای اجرای مراسم عروسی با رعایت اصل شادی و شادمانی به دور از امور غیر قابل قبول نزد شرع و عرف باید نگرشهای جدید و صحیح را اعتقاد و باور داشت و از مدتها قبل برای جایگزین کردن آنها با امور خرافی و غیرشرعی برنامهریزی کرد. قبل از ذکر راهکارها این نکته جالب توجه این است که، با کسب آگاهیهای لازم و اینکه انسان با توانایی خود میتواند گره از مشکلترین کارها بگشاید و امور را بر وفق مراد خود تنظیم کند، میتواند بر موانع و مرارتها پیروز شود. برای اینکه مجلس عروسی برگزار کنیم که هم سرشار از شادی باشد و هم از گناه و معصیت به دور ماند و خانواده و فامیل نیز راضی باشند، توجه به نکات زیر سازنده خواهد بود: الف- سعی شود ابتدا دختر و پسر انجام چنین مراسمی را به صورت جدی از بزرگترها خواستار شوند و به برگزاری آن باور و اعتقاد داشته باشند؛ پس اهمیت موضوع را در شرایط مختلف به اعضای خانوادهها به ویژه والدین و خواهران و برادران خود تفهیم کنند و برای همه روشن کنند که عروس و داماد حق دارند، مطابق نظریات خودشان مراسم عروسی را برگزار کنند. ب- چون آداب نادرست در عروسی در طول زمان پایدار شده و به صورت یک فرهنگ در آمدهاست، میتوان با جایگزینهای مناسب فرهنگ و آداب نادرست را تغییر داد؛ از جمله اینجایگزینها میتوان به استفاده از مداحان موفق در این گونه مجالس و هنرمندانی که با نمایشهای مفید و یا خواندن اشعار و لطیفههای مناسب مجلس گردانی میکنند، استفاده کرد. بهتر است، مجالس عروسی در مناسبتهای مذهبی و جشنهای میلاد ائمه(ع) برگزار شود و سپس از مدیحه سرایی مادحان اهل بیت علیهم السلام در این زمینه بهره گرفت؛ همچنین حضور برخی شخصیتهای مذهبی و معتمدان محلی نیز چاره ساز خواهد بود. ج- اگر ممکن نبود مراسمی صد در صد به دور از این گونه برنامهها باشد، سعی شود جلوی برخی گناهان بزرگ گرفته شود؛ مانند جلوگیری از اختلاط زن و مرد و… و عروس و داماد به انجام این امور رضایت ندهند تا گناهی به حساب آنان نباشد.
6ـ آداب خواستگاری؛
برخی فقهاء، خواستگاری را مستحب دانستهاند و نیز گفتهاند، مردی که تصمیم بر ازدواج میگیرد، قبل از تعیین دختر و خواستگاری از او، دو رکعت نماز بخواند و پس از آن به دعاهایی که از ائمه(ع) رسیده، تمسک جوید. از پسندیدهترین آداب ازدواج که ریشه در فطرت انسانی و طبیعت و نظام آفرینش دارد و در مناطق مختلف به عنوان یکی از رسوم و آیین و حامل اندرزهای حکیمانه پذیرفته شدهاست و اجرا میشود، خواستگاری است. در خواستگاری، مرد به خواستن زن اقدام مینماید و برای اجرای آن از طریق خود او و یا خانواده و دوستان او اولین گام برداشته میشود و این زن است، که مؤدبانه و پسندیده خواسته میشود و طلب و عشق مرد را میپذیرد که به قول شهید مطهری یکی از تدابیر حکیمانه و شاهکارهای خلقت به شمار میرود. از این رو، در قرآن که آیینهی فطرت انسانی است و روایات معصومین(ع)؛ در هماهنگی با فطرت و نظام آفرینش، مردان در امر ازدواج مورد خطاب واقع شدهاند و به طور مستقیم به آنها دستور خواستگاری و انتخاب همسر داده شدهاست، آن جا که خداوند در آیه مربوط به خواستگاری میفرماید: «وَلاَ جُنَاحَ… أَنْفُسِکُمْ» و آیهی ازدواج میفرماید: «فَانْکِحُوا مَا طَابَ لَکُم مِنَ النِّسَاءِ؛(سوره مبارکه نساء آیه 3) پس آنچه از زنان، دلخواهتان است به زنی بگیرید.» شایسته است زنان و خانوادههایشان مردانی را که دارای صفات پسندیدهاند و از برخی صفات ناپسند به دورند، بپذیرند و رد نکنند که باعث فتنهانگیزی و فساد در جامعه خواهد شد. شوهر مطلوب براساس روایات نورانی معصومین(ع)، کسی است، که پنج ویژگی داشتهباشد: اخلاق؛ دین؛ امانت؛ عفت و توانایی در تأمین هزینه زندگی. و سزاوار است، که (زن) دختر و خانوادهی او به خواستگاری شارب الخمر(معتاد به شراب) و یا مانند آن، بدخلق و خو، مخنث و فاسق جواب رد بدهند؛ زیرا چنین فردی نمیتواند زندگی سعادتمندانهای داشته باشد. همسر مطلوب، مردی که قصد ازدواج دارد، نمیتواند از هر زنی خواستگاری کند، بلکه از نظر دستورهای دینی که در قانون نیز بدان تصریح شدهاست، میتواند از هر زنی که خالی از موانع ازدواج باشد؛ یعنی ازدواج با او مشروع باشد، خواستگاری نماید. ازدواج با چند گروه از زنان حرام است و در نتیجه نمیتوان از آنان خواستگاری کرد که عبارتاند از: الف- زنانی که با انسان حرام دایمی هستند؛ مانند، خواهر، خاله، عمه، مادر. ب- زنانی که به سببی خاص بر انسان حرام میشوند؛ مانند زن پدر، خواهر زن؛ مادامی که همسر انسان زنده است و یا زنانی که همسر دارند، مادر زن؛ ج- زنانی که از طریق شیر خوردن از یک مادر با شرایط خاص بر مرد حرام میشوند. د- زنانی که به خاطر کفر و طلاق و یا ارتباط نامشروع جنسی بر مرد حرام میشوند.(برای مطالعه بیشتر رجوع شود به رسالههای عملیهی مراجع تقلید)
7ـ پیشنهاد خواستگاری؛
در فرهنگ دینی و مذهبی ما ممکن است پیشنهاد خواستگاری بدون دخالت خانواده و یا دوستان وی به دختر گفته شود؛ اما در این مرحله نیز انسان سعی میکند با در نظر گرفتن فرهنگ جامعه و آداب و رسوم اجتماعی و ارج نهادن به مقام و منزلت زن و همچنین احترام به والدین و دیگران و بهرهمندی از حمایتهای مادی و معنوی آنها و احترام به پیوندهای نزدیک خانوادگی، از تنها پیشقدم شدن اجتناب نماید و باعث جلوگیری از برخی آسیبهای روحی و روانی و برخی عوارض منفی شود، که معمولاً ناشی از تحت تاثیر احساسات و عواطف قرار گرفتن طرفین به ویژه دختر میباشد؛ بنابراین، مناسب است، مقدمات خواستگاری نیز به شیوة پسندیده و معمول هر منطقهای صورت بگیرد. مستحب است، مرد هنگامی که تصمیم بر ازدواج میگیرد، قبل از اینکه مورد معینی را برای خواستگاری مدنظر قرار دهد، دو رکعت نماز بخواند و دعا کند و سپس به خواستگاری اقدام نماید.
8ـ مجلس خواستگاری؛
جلسه خواستگاری در هر منطقه، آداب و رسوم خاصی دارد، که مطابق آن برگزار میشود؛ ولی وجوه مشترکی نیز وجود دارد؛ مانند گفتگوی خانوادهها در این جلسه، امروزه تقریباً همه جا پسر و دختر نیز جداگانه با یکدیگر به گفتگو نشسته و از نزدیک درباره شخصیت خود و اهداف و دیدگاهها و برنامههایشان برای زندگی آینده صحبت میکنند و در این دیدار اگر به تفاهم رسیدند، انس و الفت مضاعفی حاصل خواهد شد. پس از آن به مرد اجازه داده شدهاست؛ که به صورت و دستها و مو و قسمتهای زیبای (محاسن) دختر مورد نظر نگاه کند و احتیاطاً از روی لباس نازک و چون که برای شناخت و اطلاع یافتن بر حال و وضعیت دختر است، محدودیتی از نظر دفعات نگاه کردن نیست؛ البته توجه به این نکته ضروری است که جواز شرعی مسئله زمانی است، که تصمیم مرد به ازدواج جدی باشد و احتمال حصول توافق بر ازدواج بدهد و امکان ازدواج با زن فراهم و با این نگاه در صدد انتخاب همسر باشد. از دیگر ویژگیهای این دیدار، این است، که زیباییهای ظاهری را بر اساس گرایش طبیعی و فطری انسان به زیبایی و جمال، مورد توجه قرار میدهد و نقش آن را در انتخابهایی که انسان در زندگی دارد، به ویژه ازدواج نمیتوان نادیده گرفت و از این طریق، باعث ایجاد و استمرار محبت و صمیمیت میشود. پیامبر خدا(ص) به جوانی که قصد ازدواج داشت، فرمودند: «لَو نَظرتَ اِلَیها فَاِّنَّّهُ اُخری اَن یُودِم بَینَکُما ؛ نگاه به دختر مورد نظر برای دوام ازدواج شما بهتر است.» به ویژه اینکه مورد پسند بودن همسر، تأثیر عمیقی در روابط سرشار از عاطفه و احساسات زن و شوهر دارد و حقیقت نگاه مرد که به قول شهید مطهری طبیعت و خلقت وی را مظهر طلب و عشق و تقاضا قرار داده، این است، که کمک میکند، مرد به بهترین شکل به وصالش برسد.
9ـ روابط دوران نامزدی و لزوم خواندن صیغه محرمیّت؛
دوران نامزدی پس از قبول پسر و دختر برای ازدواج شروع میشود و تا زمانی که صیغة عقد شرعی خوانده نشده، دختر و پسر با یکدیگر نامحرم و بیگانهاند، هرچند در آینده ازدواج کنند؛ بنابراین، باید روابط خودشان را با معیارهای شرعی بسنجند و از ملازمت با یکدیگر، گفتگوی طولانی، خلوت کردن با یکدیگر و ارتباط نزدیک به ویژه ارتباط جنسی نامشروع بپرهیزند و در موارد ضروری از پدر یا سرپرست دختر رخصت بگیرند و عقد موقت جاری کنند. بنابراین، اگر فاصله بین خواستگاری و اجرای مراسم عقد شرعی طولانی میشود، برای اینکه موانع شرعی روابط در این دوران برداشته شود، مناسب است صیغة محرمیت شرعی خوانده شود. این عقد همان شرایط ازدواج موقت را دارد و خانواده ها میتوانند آن را به صورت مشروط اجرا کنند و از بعضی جهات محدودیتهایی را در روابط دختر و پسر اعمال نمایند. از شرایط اصلی صیغه محرمیت تعیین مهریه و تعیین مدت است. اگر طرفین بخواهند عقد دایم بخوانند، ولی هنوز مدتی که در عقد محرمیت ذکر کرده بودند، باقی است، مدت باقی مانده را میبخشند و سپس عقد جدید جاری میشود. برای اجرای این کار فوایدی مادی و معنوی مترتب میشود؛ از جمله اینکه اصل اجرای صیغه محرمیت خشنودی خداوند را به همراه دارد و بهترین راه حل برای مقابله با رفتارهای غیر شرعی و باورهای غلط در مقدمات ازدواج است و به جای اینکه نامزدها از این گونه روابط احساس تخلّف و دلهره و دغدغه داشته باشند، با خواندن عقد محرمیت به این ارتباط رسمیت داده میشود و (عوارض) احساسات منفی جای خود را به احساس عاطفی ـ الهی در مسیر رشد و شکوفایی و آرامش روانی در راستای تقویت ایمان میدهد و از خوشگذرانی و دوستیهای خطرناک جلوگیری میکند.
10ـ انتخاب بهترین زمان برای اجرای عقد؛
در برگزاری مراسم عقد و عروسی بهتر است، از بعضی امور که پیامدهای منفی دارد و در روایات به آنها اشاره شدهاست، اجتناب شود، از جمله اینکه، صیغه عقد در زمانی خوانده نشود که قمر در برج عقرب باشد و یا در روز چهارشنبه و یا درزمانی که ماه در محاق باشد (دو یا سه شب آخر ماه) و ایام وفات و سوگواری معصومین (ع) به ویژه ایام محرم و صفر.