روش بیان مسائل دینی برای کودکان چیست؟ با چه روش هایی می توان به آنها آموزش داد؟
پاسخ:
آموزش مفاهیم دینی به کودکان، مانند هر علم دیگری، به دانش خاص آن نیازمند است. اگر بدون آگاهی از روش‌های صحیح اقدام شود ممکن است نتیجۀ عکس داشته باشد و والدین را از هدف خود دور کند. این امر مصداق هشدار امام صادق (علیه السلام) است که می فرمایند:
«اَلعامِلُ عَلی غَیرِ بَصیَرة کَالسَّائِرِ عَلَی غَیرِ الطَّریقِ لایَزیدُهُ سُرْعَةُ السَّیْرِ الاَّ بُعدا.[1] کسی‌که بدون بصیرت دست به انجام کاری می‌زند، مانند رونده در بیراهه‌ای است که هرچه سرعتش بیش‌تر باشد، از مقصد دورتر خواه شد.»
در ادامه، برای آشنایی والدین با چگونگی انتقال مفاهیم دینی به کودکان، چند روش کاربردی به اختصار توضیح داده می‌شود.
استفاده از مثال
یکی از روش‌های مهم و مؤثر در آموزش مفاهیم دینی به کودکان دبستانی، استفاده از مثال است. استفاده از مثال‌های متنوع، فهم مسائل انتزاعی را برای دانش‌آموزانی که ازنظر رشد شناختی و تحول روانی ضعیف و یا در سطح پایینی می‌باشند، آسان می‌کند. به‌عبارتی، در بیان مطالب علمی و عقلی، استفاده از مثال بهترین روش برای هرچه بیش‌تر آشکار ساختن مطالب، تفهیم ساده‌تر و درنتیجه درک بهتر و سریع‌تر آن‌هاست. ازاین‌رو، استفاده از مثال یک شیوۀ قرآنی است. قرآن‌کریم با استفاده از این روش، حقایق و مفاهیم عقلی و غیرمحسوس را در قالب حکایات و مثال‌های سودمند، به‌گونه‌ای در ذهن مخاطب ملموس و مجسم می‌سازد تا به‌این‌ترتیب، ماهیت امر برای مردم روشن و آشکار شود و آنان به‌خوبی، به حقیقت موضوع پی ببرند.
پیامبر مکّرم اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله و پیشوایان معصوم علیهم‌السلام نیز در بسیاری از موارد برای القا و تفهیم آموزه‌های عالی دینی و تبیین مطالب عقلی، از مثال‌آوری بهره برده‌اند؛ بنابراین، گاه می‌توان با ذکر یک مثال مناسب و هماهنگ با مقصود، مطلب و مفهوم عمیق دینی را آسان و برای کودکان فهم‌پذیر و درک‌‌شدنی کرد. ازاین‌رو، مربیّان و معلّمان می‌توانند با استفاده ازاین‌روش مفاهیم اعتقادی اسلام را در پرتو مثال‌هایی ساده و محسوس و ملموس در حد توان کودکان برای آنان آموزش دهند.
داستان‌خوانی
یکی از بهترین شیوه‌های انتقال مفاهیم و حکمت‌ها، قصه‌خوانی است که زمینۀ تفکر را در بچه‌ها ایجاد می‌کند: «فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ یتَفَکرُونَ (اعراف: 176). سعی کنید قصه‌های حکمت‌آمیز بخوانید و از بچه‌ها بخواهید از داستان سؤال طرح کنند، و سؤال آنها را تحلیل کنید و بچه‌ها را به سمت سؤال‌های بزرگ از حکمت داستان هدایت کنید که روایت داریم: «مَنْ سَأَلَ فی صِغَرِهِ، أّجابَ فی کِبَرِه؛[2] کسی‌که در کودکی سؤال کند در بزرگی آن را دریابد.»
بازی
یکی از بهترین و ضروری‌ترین روش‌ها انتقال و ایجاد مفاهیم در بچه‌ها بازی است؛ چراکه بازی، خوشایند بچه‌هاست و هر مفهومی که با خوشایندی در بچه‌ها ایجاد شود ماندگار است؛ ازاین‌رو، بیان‌شده محیط‌های مذهبی را برای بچه‌ها خوشایند کنید و بچه‌ها را در مسجد و مکان‌های مذهبی توبیخ نکنید که این حس بد با آن مکان گره نخورد.
بازی‌های تربیتی، گاهی معنایی را منتقل می‌کند؛ مثلاً، واژگانی می‌گویم و به بچه می‌گویم هر واژه‌ای که باید به آن نزدیک شد را بشین و هر کلمه‌ای که باید از آن دور شد را بایست، دروغ، ایثار، شجاعت، تنبلی و…
گاهی معنایی را ایجاد می‌کند، برای مثال، روایت داریم: «الصَّمتُ زَینُ العِلمِ، و عُنوانُ الحِلمِ؛[3] سکوت زینت علم و سرلوحه حلم است؛» بنابراین، اگر بازی‌هایی طراحی کنید که تمرین سکوت باشد، حلم را در بچه‌ها ایجاد و تقویت کردید؛ مثلاً، می‌گویم هرکسی بتواند در حین تماشای این برنامه دیرتر حرف بزند برنده است یا در فوتبال اگر کسی حرف زد خطاست و… .
تقویت و ایجاد الگوی مثبت
بچه‌ها دنبال الگوهایی برای تقلید هستند. اگر مربی یا پدر می‌تواند در خود شخصیتی برای بچه‌ها ایجاد کند که الگو باشد، که نعم المطلوب، والا باید با بزرگ‌کردن قهرمان‌هایی مثل شهدا و بزرگان تاریخ و فرهنگ در ذهن بچه‌ها الگو‌سازی کرد و نیز مراقب بود در بچه‌ها الگوی‌های منفی ایجاد نشود و اگر شد زیرکانه آنان را نقد کنند و از چشم بچه‌ها بیاندازند.
نمایش خلاق
در نمایش خلاق شما قصۀ کوتاهی را با مضمون و حکمتی که می‌خواهید به کودک منتقل کنید، برای کودک تعریف می‌کنید و برای عمیق‌شدن آن از او می‌خواهید به‌تنهایی یا با کمک شما و خانواده قصه را اجرا کنند.
در اینجا هریک از شما در یکی از نقش‌های قصه فرو می‌رود و بعد آن را به‌صورت خلاقانه، اجرا می‌کنید. (مهم نیست مثل متن داستان را حرف بزنید، ولی باید مفهوم داستان را اجرا کنید).[4]
پویانمایی‌ها و تصاویر مفهومی مناسب
یکی از راه‌های انتقال مفاهیم استفاده از تصویر و فیلم است. با انتخاب پویانمایی‌ها و تصاویر حاوی مفاهیم حکمت و تربیتی، این مضامین را به‌صورت خوشایندی به بچه‌ها منتقل می‌کنید و بهتر است بعد از آن راجع به مفهوم آن با بچه‌ها گفت‌وگو کنید. [5]
تصورسازی
بچه‌ها از قدرت تصورسازی زیادی برخوردارند؛ برای مثال، شما می‌توانید رفتارهای مناسب یا آسیب‌های رفتارهای را با تصورسازی به بچه‌ها منتقل کنید. به او می‌گوید: چشمانش را ببندد و هرچه شما می‌گویید تصور کند و بعد فضایی را با جزئیات و آرام برای او ترسیم کنید که مثلاً، او رفتار مطلوب شما را اجرا می‌کند و اتفاقات خوبی در آن برای او می‌افتد یا برعکس. [6]
[1]. محمد بن یعقوب کلینی،اصول کافی، ترجمۀ جواد مصطفوی، تهران، اسلامی، 1369، ج 6، ص 43.
[2]. عبدالواحد محمد بن التمیمی الآمدی، غرر الحکم و درر الکلم، ترجمۀ محمد انصاری، قم، امام عصر، 1395، ص 606.
[3]. همان، ج،1 ص 76.
[4]. تجربۀ شخصی آموزگار دورۀ دبستان.
[5]. همان.
[6]. همان.
برگرفته از کتاب پرسمان معرفتی بصیرتی 2، قم، زمزم هدایت، 1402، ص 45-43.
