آیا دعا گفت‌وگو با خداست یا وسیله‌ای برای حل مشکلات روزمره؟
چرا باید دعا کنیم؟ دعا چه آثاری بر زندگی ما دارد؟ چگونه دعا کنیم که به اجابت نزدیک باشد؟
چرا بهتر است به زبان خودمان دعا نخوانیم؟
پاسخ
«دعا» در لغت به معناى خواندن، حاجت خواستن و استمداد بوده.[1] و در اصطلاح اهل شرع، گفتگو كردن با خداوند سبحان به شكل طلب حاجت و درخواست حلّ مشكلات از درگاه او يا به شكل مناجات و ذكر اوصاف جلال و جمال ذات پاكيزه اوست.[2]
دعا يكى از بهترين عبادتهاست و به عنوان عبادتى مستقل، داراى اجر و پاداش نيك مىباشد و گاهى نيز وسيله گشايش گِرِههاى بسته زندگى و حل گرفتاريها و مشكلات به الهام خدا و يارى او و سبب بر آورده شدن حاجتهاى دنيا و آخرت است.[3]
دعا از ديدگاه قرآن
از نظر قرآن مجيد، دعا نداى فطرت بيدار انسان خداجوست كه از عمق جانش بر مى خيزد و همانند عاشقى شيدا معشوق ناپيدايش را مى خواند و به درگاهش دست نياز مى برد.
خداجويان عاشق در سختى و راحتى، گرسنگى و سيرى، اندوه وشادى، نيازمندى و بى نيازى و … او را مى خوانند. قرآن مجيد، حالت خوشِ خداجويان مخلص را چنين توصيف مى كند:
«تَتَجافى جُنوُبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً …» (سجده: 16)؛ بسترخواب، را رها مىكنند، پروردگارشان را با بيم و اميد مىخوانند …
دعا، محبوبترين چيز نزد خدا بوده و مايه رشد و سعادت انسان است
خداى تعالى به رسولش مى فرمايد:
«وَاذا سَئَلَكَ عِبادى عَنّى فَانّى قَريبٌ اجيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ اذا دَعانِ فَلْيَسْتَجيبُوا لى وَلْيُؤْمِنُوا بى لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ» (بقره:186)؛ هنگامى كه بندگانم درباره من از تو مىپرسند، (بگو) البته كه من به آنها نزديكم.
كسى كه مرا بخواند، اجابت مى كنم، پس بايد دعوت مرابپذيرند و به من ايمان آورند تا به حق و سعادت راه يابند. دعا، مايه ارزش انسان در درگاه الهى است واعتناى خدا به بشر، به واسطه دعا، راز و نياز وگريه وزارى به درگاه او مى باشد.
خداوند متعال به رسولش مى فرمايد:
«قُلْ ما يَعْبَؤُ بِكُمْ رَبّى لَوْلا دُعاءُكُمْ …» (فرقان:77)؛ بگو: اگر دعاى شما نباشد، پروردگار من به شما اعتنايى نمى كند ….
پروردگار متعال، بندگانش را دوست دارد و خير و سعادت آنان را مى خواهد و نمى پسندد كه بندگانش بدبخت و بد عاقبت شوند. از اين رو، آنان را به مقتضاى فطرت، دعوت كرده و راه رشد، سعادت وارزش را به آنها نشان داده كه مبادا از دعا غفلت كنند و سفارش مى كند: «… ادْعُونى اسْتَجِبْ لَكُمْ …» (مومنون: 60)؛ مرا بخوانيد، تا دعاى شما را مستجاب كنم ….
دعا از نظر روايات
در روايات اهل بيت عليهم السلام گاهى از دعا به عنوان عبادتى مستقل، بهترين عبادت، مغز و روح پرستش ياد شده واز محبوبترين كارها در روى زمين شمرده شده است و گاهى نيز از آن به عنوان وسيله رفع گرفتاريها، دفع بلا و مصيبت، شفاى دردها، كليد نجات، گنجينه رستگارى، سلاح و سپر مؤمن و بهترين وسيله نزديكى به درگاه خدا ياد شده است.
اولياى گرامى اسلام، مى كوشيدند، فرهنگ دعا و استمداد از درگاه خداوند متعال در ميان مسلمانان براى هميشه زنده بماند. از اين رو، به پيروان خود سفارش مى كردند، درتمام حالات زندگى با خدا ارتباط داشته و حاجتهاى خود را از او بخواهند، از او كمك بگيرند و حتى مسائل كوچك خود را با خدا در ميان بگذارند.
چنانچه در حديث قدسى آمده كه خداوند تعالى به حضرت موسى (ع) فرمود:
«يا مُوسى! سَلْنى كُلَّ ما تَحْتاجُ الَيْهِ، حَتَّى عَلَفِ شاتِكَ، وَمِلْحِ عَجينِكَ»[4] اى موسى! به هر چه نياز دارى، حتى علف گوسفند و نمك خميرت را، از من بخواه.
همچنين پيامبر اكرم (ص) فرمود:
«لِيَسْئَالْ احَدُكُمْ رَبَّهُ حاجَتَهُ حَتَّى يَسْئَالَهُ الْمِلْحَ وَ حَتَّى يَسْأَلَهُ شَسْعَهُ»[5]
هر كدام از شما بايد حاجتش را، حتى نمك و بند كفش خود را، از پروردگارش بخواهد.
همچنين فرمود:
«الدُّعاءُ سِلاحُ الْمُؤْمِنِ وَعَمُودُالدّينِ وَنُورُ السَّماواتِ وَالْارْضِ»[6] دعا، سلاح مؤمن و ستون دين و نور آسمانها وزمين است. على عليهالسلام فرمود: «احَبُّ الْاعْمالِ الَى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فِى الْارْضِ الدُّعاءُ …»[7] محبوبترين كارها در (روى) زمين براى خداى بزرگ، دعاست …. ونيز مى فرمايد: «الدُّعاءُ تُرْسُ الْمُؤْمِنِ …»[8]
دعا، سپر مؤمن است ….
فردى به نام «سُدَيرِبن حَنان» مىگويد:
به امام باقر عليهالسلام عرض كردم: كدام عبادت بهتر است؟ فرمود:
«چيزى نزد خداى ارجمند بهتر از اين نيست كه از او درخواست شود و از آنچه نزد اوست خواسته شود و بدترين فرد نزد خدا كسى است كه از عبادت او تكبّر ورزد و آنچه نزد اوست، درخواست نكند.»[9]
از امام صادق عليه السلام نقل شده كه فرمود:
«بر شما باد به دعا؛ زيرا با هيچ چيز مانند آن، به خدا نزديك نمى شويد و دعا را براى هيچ حاجت كوچكى به خاطر كوچك ىاش رهانكنيد، زيرا آن كس كه حاجتهاى بزرگ را بر آورده مى كند، حاجتهاى كوچك هم به دست اوست.»[10]
لازم به توضيح است كه مقصود از دعا و خواستن نيازمنديهاى بزرگ و كوچك از خدا اين است كه انسان همواره متوجه باشد كه رب و روزى دهنده واداره كننده انسان خداست و براى اسباب و وسايط، استقلالى قايل نباشد وهمه اشياء و انسانها را در راستاى رفع نيازهاى خود وسيله هاى الهى بشمارد و به آنها ارزش استقلالى ندهد،
الف
از اين رو، تأكيد شده كه هر چه مى خواهيد از خدا بخواهيد و پيدايش چنين رفتار و روحيه اى انسان را بنده خدا وعزيز در نزد انسانها قرار مى دهد. بنابراين مقصود اين نيست كه براى رفع نيازهاى خود دعا كنيد واز انجام كارهايى كه شما را به رفع نيازها كمك مى كند خود دارى ورزيد. بلكه انسان معتقد به خدا مى بايست همچون انسان غير معتقد به خدا در رفع مشكلات زندگی خود كوشا باشد،
تفاوت آنها به اين است كه انسان غير معتقد به خدا به اسباب و وسايل رفع نيازمنديها به چشم استقلالى مى نگرد؛ اما انسان معتقد به خدا به چشم وسايط و راه كارهاى ارائه شده و ترتيب داده شده به وسيله خدا كه در تأثير گذارى خود از اراده خداى متعال مستقل نيستند.
چرا دعا كنيم؟
قدر و منزلت انسان نزد خدا و روح بندگی، با دعا آشکار می‌شود. کسی که می‌خواهد بنده واقعی باشد، از بی‌بندوباری و آسیب‌های روزگار و وسوسه‌های شیطان محفوظ بماند و کلید رستگاری دنیا و آخرت را داشته باشد، باید دعا کند.
ممکن است گفته شود با کار و تلاش می‌توان همه نیازها را برطرف کرد، همان‌طور که جوامع غیرمعتقد این کار را انجام می‌دهند. پاسخ این است که تلاش تنها نیازهای مادی انسان را تأمین می‌کند، اما انسان موجودی مرکب از بعد مادی و روحی و معنوی است.
دعا علاوه بر تأمین نیازهای روحی و معنوی، ارزش و جهت به تلاش‌های مادی می‌دهد. بدون دعا، کار و کوشش مسیر درست خود را نمی‌یابد، و تنها با ترکیب تلاش و دعاست که انسان می‌تواند به سعادت حقیقی برسد. به چند نمونه از فواید دعا اشاره میکنیم:
الف) نزول رحمت:
على عليهالسلام فرمود: «الدُّعاءُ مِفْتاحُ الرَّحْمَةِ …»[11] دعاكليد (نزول) رحمت است ….
ب) رفع همه نيازها:
امام صادق عليهالسلام فرمود: «اكْثِرْ مِنَ الدُّعاءِ فَانَّهُ … لا يُنالُ ما عِنْدَاللَّهِ الَّا بالدُّعاءِ …»[12] بسيار دعا كن … زيرا به آنچه نزد خداست، جز به وسيله دعا نمىتوان رسيد ….
پ) شفاى دردها
امام صادق عليهالسلام فرمود: «عَلَيْكَ بِالدُّعاءِ فَانَّ فيهِ شِفاءً مِنْ كُلِّ داءٍ»[13] برتو باد به دعا؛ زيرا درمان هر دردى در آن است.
ت) دفع بلا:
على عليه السلام فرمود: «بِالدُّعاءِ يُسْتَدْفَعُ الْبَلاءُ»[14] بلا به وسيله دعا دفع مىگردد.
ث) ايمنى ازشيطان:
على (ع) فرمود: «اكْثِرِالدُّعاءَ تَسْلَمْ مِنْ سَوْرَةِالشَّيْطانِ …»[15] بسيار دعاكن، تا از خشم و غضب شيطان، سالم بمانى ….
ج)رسيدن به مقامى ارجمند نزد خدا:
امام صادق (ع) فرمود: «… لا تَقُلْ انَّ الْامْرَ قَدْ فُرِغَ مِنْهُ، انَّ عِنْدَاللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ مَنْزِلَةً لا تُنالُ الَّا بِمَسْأَلَةٍ …»[16]
نگو، كار از كار گذشته (ودعا تأثيرى ندارد)؛ زيرا بندگان را نزد خداى بزرگ، مقام ومنزلتى است كه جز با دعا نمى توان به آن رسيد ….
از اين روايات در مىيابيم كه درتمام صحنه هاى زندگى و براى دستيابى به همه نيازهاى مادى و معنوى، دركنار سعى و كوشش، بايدا ز دعا، غافل نباشيم وا ز مبدأ غيب خود را بى نياز ندانيم، بلكه به او اميد داشته، شرايط لازم براى موفقيت درامور را از او خواسته و در تحقق نتيجه و رسيدن به هدف، خدا را نيز در نظر بگيريم؛
زيرا اين دو، با هم ملازم و مرتبطند، يعنى دعا بدون تلاش و كوشش، بى نتيجه است و تلاش بدون دعا و توسل به آفريدگار، مايه غفلت و خلاف شكر نعمت است.[17]
قصد «ورود» و «رجا»[18]
دعا به دو دسته تقسیم می‌شود:
- دعاهای مطلق (غیر مأثور): یعنی انسان نیازهایش را با زبان و بیان خود، هر طور که می‌تواند، در پیشگاه خدا مطرح کند.
- دعاهای مأثور: دعاهایی با الفاظ و متن خاص که از معصومین نقل شده است. برخی از آنها زمان و مکان ویژه‌ای دارند (مثل دعاهای ماه رمضان) و برخی در هر زمان قابل خواندن‌اند. فضیلت این نوع دعا بیشتر است؛ چون معصومین بهتر از ما نیازهای واقعی انسان و شیوه درست درخواست از خدا را می‌شناختند.
پس شایسته است که انسان در بیان حاجت‌هایش از معصومین الگو بگیرد تا هم امید به اجابت بیشتر شود و هم پاداش بیشتری ببرد.
اگر صحت سند دعایی از معصوم با تحقیق ثابت شد، باید آن را به قصد ورود خواند. اما اگر سندش ضعیف یا مشکوک بود، می‌توان آن را به نیت «امید به ثواب» (رجاء) خواند، نه با قطعیت اینکه حتماً از معصوم است.
همچنین دعا یا زیارت‌هایی که به زمان و مکان خاصی مربوط‌اند، اگر در غیر وقت یا مکان تعیین‌شده خوانده شوند، باید با نیت «رجاء» باشد؛ مثل دعای کمیل یا زیارت جامعه کبیره در غیر زمان یا مکان اصلی‌شان.
جمع بندی
دعا در لغت به معنای خواندن، درخواست و یاری خواستن است و در اصطلاح دینی، سخن گفتن با خداوند برای بیان حاجت‌ها، حل مشکلات یا ذکر صفات و کمالات الهی می‌باشد. در اسلام، دعا گاهی عبادتی مستقل است که خود پاداش دارد و ترک آن موجب دوری از رحمت الهی می‌شود؛ و گاهی وسیله‌ای برای رفع مشکلات، درمان دردها و رسیدن به رستگاری شمرده می‌شود.
دعا دو قسم است:
- دعاهای غیر وارد: دعاهایی که هر کس به زبان خود و با بیان دلخواه در پیشگاه خدا مطرح می‌کند.
- دعاهای وارد: دعاهایی که از امامان معصوم (ع) نقل شده‌اند.
اگر دعا سند معتبر داشته باشد، باید به قصد «ورود» خوانده شود، یعنی با نیت اینکه از معصوم رسیده است.
اگر سند ضعیف باشد، به قصد «رجا» خوانده می‌شود، یعنی با امید به ثواب و بهره‌مندی معنوی.
دعاها و زیارت‌هایی که زمان یا مکان خاصی دارند، در همان شرایط باید به قصد ورود انجام شوند و در غیر آن زمان و مکان، به قصد رجا.
منابع
[1] .سید علی اکبر قریشی، قاموس قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1391، ج 2، ماده دعو.
[2] . علی اکبر مشکینی، مصباح المنير، قم، یاسر، 1362، ص 11، مقدمه، با اندك تغيير.
[3] . همان.
[4] . محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، تهران، اسلامیه، 1386، ج 93، ص 303.
[5] . محمد محمدی ری شهری، ميزان الحكمه، قم، دارالحدیث، 1386، ج 3، ص 252، به نقل از كنز الفوايد.
[6] . محمد بن یعقوب کلینی، اصول كافى، بیروت، دارصعاب و دارالتعارف، 1401 ق، ج 4، ص 213.
[7] . همان، ص 213.
[8] . همان، ص 214.
[9] . همان، ج 4، ص 210.
[10] . همان، ص 212.
[11] . محمد باقر مجلسی، همان، ج 93، ص 300.
[12] . محمد بن یعقوب کلینی، همان، ج 4، ص 216.
[13] . همان، ص 217.
[14] . تمیمی آمدی، شرح غررالحكم و دررالكلم، تهران، دانشگاه تهران ، ج 3، ص 213.
[15] . محمد باقر مجلسی، همان، ج 78، ص 9.
[16] . محمد بن یعقوب کلینی، همان، ج 4، ص 211.
[17] . علی اکبر مشکینی، همان، 1362، ص 18، مقدمه، اقتباس.
[18] . همان، ص 18- 20، با اندك تغيير.
پیوندها
مرکز فضای مجازی حقیق در آپارات
پرسش و پاسخ
<h3>FAQ</h3>
<strong>Q1: آیا دعا گفت‌وگو با خداست یا وسیله‌ای برای حل مشکلات روزمره؟</strong>
A1: دعا در لغت به معنای خواندن و درخواست کمک است و در دین، سخن گفتن با خداوند برای بیان حاجت‌ها و حل مشکلات یا ذکر صفات کمالات الهی است.
<strong>Q2: چرا باید دعا کنیم؟</strong>
A2: دعا، قدر و منزلت انسان نزد خدا را آشکار و او را از آسیب‌ها و وسوسه‌ها محافظت می‌کند. همچنین، دعا نیازهای روحی و معنوی را برآورده می‌سازد و ارزش بیشتری به تلاش‌های مادی می‌دهد.
<strong>Q3: دعا چه آثاری بر زندگی ما دارد؟</strong>
A3: دعا سبب نزول رحمت، رفع نیازها، شفای دردها، دفع بلا و رسیدن به مقام ارجمند نزد خدا می‌شود. همچنین ایمنی از شیطان را فراهم می‌آورد.
<strong>Q4: چگونه دعا کنیم که به اجابت نزدیک باشد؟</strong>
A4: دعاهای مأثور از معصومین، با الفاظ خاص و در زمان یا مکان ویژه‌ای توصیه شده‌اند و فضیلت بیشتری دارند. شایسته است از آنها الگو بگیریم تا امید به اجابت بیشتر شود.
<strong>Q5: چرا بهتر است به زبان خودمان دعا نخوانیم؟</strong>
A5: دعاهای مأثور، به دلیل شناخت معصومین از نیازهای واقعی انسان، شیوه درخواست بهتری را ارائه می‌دهند. دعای هر شخص به زبان خود کمتر به نیازهای دقیق و ضروری پرداخته می‌شود.
<strong>Q6: تفاوت دعاهای مطلق و مأثور چیست؟</strong>
A6: دعاهای مطلق به زبان و بیان شخص است، در حالی که دعاهای مأثور از معصومین نقل شده و فضیلت بیشتری دارند و در زمان و مکان خاص قابل خواندن‌اند.
<strong>Q7: دعاهای با سند ضعیف چگونه باید خوانده شوند؟</strong>
A7: دعاهای با سند ضعیف به نیت «رجا» خوانده می‌شوند، به معنای امید به ثواب و بهره‌مندی معنوی، نه با قطعیت اینکه حتماً از معصوم است.
