آیه «بقیه الله» سخن شعیب است، نه به معنای امام زمان
شیعه ادعا میکند آیه «بَقِيَّتُ اللَّهِ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنين»[1] درباره امام زمان (عج) نازل شده است در حالی که این جمله قرآن، فقط سخن حضرت شعیب به قومش است که کم فروشی میکردند در مورد هیچ کس دیگری هم نیست؛ در هیچ روایتی هم این موضوع نیامده است، ولی شیعیان همه جا چنین ادعایی دارند.
پاسخ:
اوّلا، قرآن کریم کتاب هدایت برای همه انسان‌ها و در همه زمانها است و اینگونه نیست که اگر آیاتی در مورد شخص یا گروهی نازل شده باشند و یا گزارشگر ماجرایی در گذشته باشد دیگر نتوان از آن برای دیگر زمانها و اشخاص درس گرفت؛ اگر این گونه بود که دیگر ذکر آن ماجرا برای درس گرفتن دیگران و هدایت آنها بی معنا بود؛ در روایات هم آمده است که قرآن ظاهر و باطنی دارد؛ ظاهر آن مربوط به کسانی است که آیه درباره آنها نازل شده است و باطن آن مربوط به کسانی است که در آن زمان نبوده اند و بعدا می آیند اما رفتار و کردار همان‌ها را تکرار میکنند.[2]
همچنین در قرآن كریم آیات بسیاری داریم كه درباره رخدادهایی در زمان پیامبران پیشین است اما مصداقی از آن رخدادها در زمان رسول خدا (ص) نیز وجود داشته است؛ بسیاری از ماجراهایی كه در قرآن از پیامبران گذشته نقل شده است به این دلیل بوده است كه آن ماجرا ربطی مستقیم به دوره رسول الله (ص) و یا پس از آن حضرت داشته است که این ارتباط وتطبیق آیه بر زمان رسول الله (ص) یا زمانهای پسین در روایات مشخص شده است.
از روشنترین این آیات می توان به آیه 73 از سوره مبارکه هود اشاره نمود که عبارت «رَحمَةُ اللهِ وَبَرَكَاتُهُ عَلَیكُم أهلَ البَیتِ[3] ؛ رحمت و بركت‌های خداوند بر شما اهل این خانه باد» در آن آمده است؛ این آیه درباره حضرت ابراهیم و خاندانش نازل شده است اما بر اساس روایات، رسول الله (ص) از خداوند خواست كه آن را در نسل وی نیز قرار دهد. شوكانی ـ از عالمان اهل سنت ـ در این باره می نویسد: «… فَسَأَلَ النَّبِیُّ صَلَی اللهُ عَلَیهِ وَآلِهِ وَسَلَّمَ إِعطاءِ ما تَضَمَّنَتهُ الآیَة[4]؛ رسول خدا (ص) از خداوند خواست كه آنچه را كه در این آیه آمده است به وی نیز عطا فرماید. برخی دیگر از عالمان اهل سنت نیز همین را گفته‌اند.[5] در روایات شیعه نیز می بینیم هنگام درود فرستادن بر اهل بیت رسول خدا (ص) همین تعبیر به کار رفته است: ثُمَّ نَهَضَ الْيَمَانِيُّ و هُوَ يَقُولُ: «رَحْمَةُ اللَّهِ و بَرَكَاتُهُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ الْبَيْت…[6]؛ شخص یمنی ایستاد و به امام گفت: «رحمت و بركت‌های خداوند بر شما اهل این خانه باد».
آیه مورد پرسش نیز همینگونه است؛ این آیه درباره سخن حضرت شعیب خطاب به قومش است هنگامی که آنها را از کمفروشی نهی میکند و میگوید: «بَقِيَّتُ اللَّهِ خَيرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِين» یعنی آن نعمتی كه خداوند پس از دادن حق دیگران باقی میگذارد برای شما بهتر است[7]؛ گرچه این آیه درباره این ماجرای خاص نازل شده است اما از آنجا که معنای «بقیة الله» عام است و شامل هر نعمتی است كه خداوند برای مردمان باقی گذاشته است، می‌تواند شامل امام عصر عج نیز بشود.
ثانیا، در روایات شیعه این آیه را مربوط به حضرت مهدی (عج) دانستهاند[8]، کسی که باقیمانده نعمت الهیِ امامانِ حق، در زمان خود است. علاوه بر شیعه برخی از علمای اهل سنت نیز این روایت را نقل کردهاند که امام زمان (عج) هنگام ظهور، خود را «بقیة الله» معرفی میکند و دیگران هم به آن حضرت «بقیة الله» می گویند:
عن أبی جعفر أیضا قال : … فإذا خرج أسند ظهره إلی الكعبة واجتمع إلیه ثلاث مائة وثلاثة عشر رجلا من أتباعه ، فأول ما ینطق هذه الآیة : ( بقیة الله خیر لكم إن كنتم مؤمنین ) ثم یقول : أنا بقیة الله وخلیفته وحجته علیكم ، فلا یسلم مسلم علیه إلا قال : السلام علیك یا بقیة الله فی الأرض…[9]؛ از ابو جعفر (امام باقر) روایت شده است كه فرمود: وقتی مهدی ظهور كند به كعبه تكیه داده و سیصد وسیزده نفر همراه وی جمع می شوند. پس اولین چیزی كه میگوید این آیه است: «بقیة الله خیر لكم إن كنتم مؤمنین» سپس میگوید: ای مردم من بقیة الله در زمین وخلیفه خداوند و حجت او بر شمایم. پس هر كس به وی سلام كند میگوید: سلام بر تو ای بقیة الله…
مرحوم آیت الله مرعشی نجفی در كتاب « احقاق الحق» مدارك دیگری نیز از كتب اهل سنت برای این مطلب گزارش کرده است.[10]
بنابر این، تطبیق آیه مورد بحث بر امام زمان (عج) که مهمترین باقیمانده نعمت‌های خدا برای بشریت است نه تنها از نظر معنای آیه و هدایتگری همیشگی قرآن ـ که در ابتدای مطلب اشاره شد ـ اشکالی ندارد بلکه به دلیل وجود روایاتی دراین زمینه، شکی در درستی آن باقی نمیماند.
[1] . هود (11): 86.
[2] . محمد باقر مجلسی، بحار الأنوار، بيروت، دار احياء التراث العربي،1403 ق، ج89، ص83 (عَنْ حُمْرَانَ بْنِ أَعْيَنَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع عَنْ ظَهْرِ الْقُرْآنِ وَ بَطْنِهِ فَقَالَ ظَهْرُهُ الَّذِينَ نَزَلَ فِيهِمُ الْقُرْآنُ وَ بَطْنُهُ الَّذِينَ عَمِلُوا بِأَعْمَالِهِمْ يَجْرِي فِيهِمْ مَا نَزَلَ فِي أُولَئِكَ.)
[3] . هود (11): 73.
[4] . محمد بن علی شوکانی، نیل الأوطار، مصر، دار الحدیث، 1413 ق، ج 2، ص 325.
[5] . شمس الدین محمد شربینی، مغني المحتاج إلى معرفة معاني ألفاظ المنهاج، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415 ق، ج 1، ص 176.
[6] . محمد بن یعقوب کلینی، الكافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1407 ق، ج 1، ص 347.
[7] . محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القران، بیروت، احیاء التراث، 1405 ق، ج 9، ص 86.
[8] . محمد بن علی بن بابویه، کمال الدین و تمام النعمه، تهران، اسلامیه، 1395 ق، ج1، ص331.
[9] . ابن صباغ مالکی، الفصول المهمة فی معرفة الأئمة، قم، دار الحدیث، 1379 ش، ج 2، ص 1133- 1135.
[10] . قاضی نور الله شوشتری، إحقاق الحق و إزهاق الباطل (با تعلیقات آیت ا… مرعشی)، قم، کتابخانه آیت ا…مرعشی، 1409 ق، ج 13، ص 332.
