ارث زنان نصف مردان است. آیا این مساله با ادعای عدالت در اسلام سازگار است؟
پاسخ:
مساله ارث زنان همچون بسیاری از پرسشهای دیگر در زمینۀ مسائل و معارف دینی، گذشتهای طولانی دارد. از صدر اسلام تاکنون به اشکال مختلف بیانشده است.
نظام ارث و احکام شرع مقدس دراینزمینه نیز مانند همۀ موضوعات دینی، بسیار دقیق و عالی و فراتر از فهم بشری است. در دنیای قدیم و نظامهای سابق یا زن اصلاً حق ارث نداشت یا اگر هم از ارث برخوردار بود، به او استقلال اقتصادی داده نمیشد. در عرب جاهلیت نیز به علل مختلف به زن ارثی تعلق نمیگرفت، بلکه زن جزء ارثیه بهحساب میآمد.
حکم ارث در اسلام
بعد از وضعیت زن در عصر جاهلیت، اسلام ظهور کرد و یکباره فرمود: «لِلرِّجَالِ نَصِیبٌ مِمَّا تَرَک الْوَالِدَانِ وَالْأَقْرَبُونَ وَلِلنِّسَاءِ نَصِیبٌ مِمَّا تَرَک الْوَالِدَانِ وَالْأَقْرَبُونَ مِمَّا قَلَّ مِنْهُ أَوْ کثُرَ نَصِیبًا مَفْرُوضًا» (نساء7). برای مردان، از آنچه پدر و مادر و خویشاوندان [آنان] بر جای گذاشتهاند سهمی است و برای زنان از آنچه پدر و مادر و خویشاوندان بر جای گذاشتهاند سهمی خواهد بود؛ خواه آن مال کم باید یا زیاد؛ این سهمی است تعیینشده و پرداختی.
برای روشنترشدن بحث و میزان صحت و قوت اشکالات واردشده بر احکام ارث، به چند مورد از احکام ارث زن براساس قرآن و قانون مدنی اشاره میکنیم. باید توجه داشت که زن در نظام ارث با عناوین مختلف از ارث بهرهمند میشود. گاهی بهعنوان همسر و زوجه، گاهی بهعنوان فرزند و دختر گاهی بهعنوان مادر و بعضیاوقات بهعنوان خواهر.
قرآن میفرماید: «… وَلَهُنَّ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَکتُمْ إِنْ لَمْ یکنْ لَکمْ وَلَدٌ فَإِنْ کانَ لَکمْ وَلَدٌ فَلَهُنَّ الثُّمُنُ مِمَّا تَرَکتُمْ» (نساء: 1). و برای زنان شما، یکچهارم میراث شماست؛ اگر فرزندی نداشته باشید و اگر برای شما فرزندی باشد یکهشتم از آن آنهاست.
علت تفاوت حکم ارث
بر اساس مطالب و احکام بیانشده به طرح نکاتی میپردازیم که با توجه به مجموعه آنها پاسخ بهروشنی معلوم خواهد شد:
الف) علت احکام ارث ارادۀ الهی براساس مصالح و مفاسد واقعی عالم است و عقل ما هیچگاه قدرت احاطه بر تمام مصالح احکام را ندارد.
ب) قوانین ارث براساس موقعیت اجتماعی و خانوادگی زن و مرد تنظیمشده است.
ملاک تقسیم میراث، تنها زن یا مردبودن نیست. این گمان که همیشه زن صرفاً بهخاطر جنسیت نصف مرد ارث میبرد، ناشی از بیتوجهی به احکام ارث است. چراکه گاه سهم زن و مرد مساوی است، مانند سهم پدر و مادر وقتی با فرزند جمع باشند و یا هنگامیکه میت تنها منسوبین مادری داشته باشد. و گاه سهم زن بیش از مرد است، همانند جاییکه همسر با چند برادر و خواهر همراه شود.
ج) حکمت تفاوت سهم ارث مرد و زن توسط معصومان بیانشده است.
علمای اسلامی نیز براساس رهنمود امامان برای مرد به جهت مسئولیتهای اقتصادی و اجتماعی او در نظام اسلامی، مانند پرداخت مهریه و نفقه، شرکت در جهاد، پرداخت دیه و جز آن در بیشتر حالات ارث، سهمی دوبرابر زن قرار دادهاند که تا حدودی جبران این بارهای مالی باشد. درمجموع، سهم مرد اگر کمتر از زن نباشد، بیشتر نیست، خصوصاً باتوجه به اینکه سهم ارث زنان به آنها پرداخت میشود. درحالیکه تکلیف مالی بر دوش ندارند هرچند میتوانند آن سهم را خرج کنند یا به شوهر و بستگان خود بدهند. اما سهم ارث مرد ممکن است از طریق نفقه و امثال آن مجدداً به مصرف زن و فرزندان برسد.
د) احکام ارث به لحاظ مصلحتهای عمومی جامعۀ بشری وضعشده است.
در مواردی که مصلحت خاص اقتضا کند یا شخص خود تمایل داشته باشد که بازماندگانش زن و مرد به یک اندازه از اموال او بهرهمند شوند، میتواند از حق وصیت بر ثلث اموال خود برای تسهیم سهام و برابری آن استفاده کند یا پیش از مرگ به هرکس هرچقدر میخواهد تملیک کند؛ بهعبارتدیگر، اسلام افراد مذکر را از پرداخت سهم مساوی یا بیشتر به دختر، خواهر، مادر یا همسر منع نفرموده است، بلکه شخص از راههای مختلفی میتواند در سهم بازماندگان دخلوتصرف کند.
ه) گرچه بخشی از احکام بهتناسب شرایط زمانی و مکانی خاص جعلشدهاند و تغییرپذیرند، اما احکام ارث، حجاب، محرم و نامحرم و بسیاری از تکالیف دیگر، جزء محکمات و ضروریات اسلام و قرآن هستند. چنانکه امام صادق فرمودند: «حلال پیامبر اسلام حلال است تا روز قیامت و حرامش هم حرام است تا روز قیامت».
فعالیت اقتصادی زنان
کار اقتصادی زنان در برخی جوامع و خانوادهها در گذشته بیسابقه نبوده است. باید دانست که این فعالیت وظیفة شرعی و الهی تأمین هزینۀ خانوار را برعهدۀ آنان نمیگذارد. همچنین، وجود این نکته حکمت نظام ارث اسلامی است نه علت آن و با وجودنداشتن آن در برخی موارد نمیتوان به نفی قانون الهی رسید.
بنابراین گرچه فعالیتهای کنونی زنان با گذشته بسیار متفاوت است، اما از دیدگاه اسلام زنان هیچگاه ملزم به تأمین مخارج زندگی خانواده نیستند. باید توجه داشت که بهجز در برخی تخصصها و مشاغل لازم برای بانوان مانند پزشکی، مامایی و تعلیم و تربیت، حضور بانوان در کارهای غیرضروری موجب بروز مشکلات عدیدهای شده است. بیکاری مردان، ازهمپاشیدگی خانه و خانواده، انحراف زنان و دیگر نیروهای کار در جامعه تضییع حقوق کودکان و خستگی زنان ازجملۀ این آثارند. باوجوداین، اکنون نیز بار مسئولیت هزینههای زندگی در بیشتر خانهها به عهدۀ مردان است.
برگرفته از کتاب پرسمان معرفتی ۲، قم، زمزم هدایت، ۱۴۰۲، ص ۹۹ – ۹۷.
