اعتراف شاه به دیکتاتور بودنش

چرا می گویید دیکتاتوری پهلوی؟

شاه در عمل، نقش همۀ قوای حکومت را در دست داشت و برای مردم هیچ نقش و اراده‎ای قائل نبود. به تعبیر هویدا
ـ نخست‎وزیر محمدرضا پهلوی ـ «شاه در کشور ما رئیس قـوۀ مجریـه، مقننـه و قضائیه است.»^[1]

شاه خود را همه‌کارۀ مملکت می‎دانست و هیچ امر کوچک و بزرگی بدون اراده و خواست او اجرا نمی‎شد. شاه این ویژگی را اقتضای وضعیت ایران می‎دانست.^[2] او تصریح می‎کند که بعضی مرا پادشاه مشروطۀ متمایل به دیکتاتوری خوانده‎اند، برخی عقیده داشتند که رویۀ من در کار، سخت‎تر باشد و مانند پدرم مطلق‎العنان باشم، ولی من بین این دو رویه، یعنی شاۀ متمایل به دیکتاتوری و دیکتاتوری مطلق‎العنان رویۀ دیگری به وجود آورده‎ام.^[3] یا اینکه می‎گوید: «در مملکتی که بیش از سه چهارم آن سواد خواندن و نوشتن ندارند، تنها راه انجام اصلاحات، شدیدترین دیکتاتوری‎ها است.»^[4] هویدا این اعتقاد شاه را در یکی از مصاحبه‎های خود با خبرنگار غربی بدین صورت توضیح می‎دهد که:

در کشورهای غربی، شما دربارۀ هر مسئله‎ای زیاد بحث و گفتگو می‎کنید؛ و موضوع را از یک کمیسیون به کمیسیون دیگر، ارجاع می‎کنید. در اینجا، ما فقط به حضور شاه می‎رویم و سپس عمل می‎کنیم.^[5]

جالب است که برخی مقامات امریکایی مانند مایکل لدین از مفاهیمی نظیر پینوشه‎ ایران در توصیف شاه استفاده می‎کردند.^[6] از این دست اظهارنظرها از سوی نزدیکان شاه فراوان است. محتوای بخشی از این خاطرات، نشان می‎دهد که تصمیمات و رفتارهای شخصی شاه به گونه‎ای بود که مملکت را جزو دارایی خود می‎دید. از جمله می‎توان به خاطرات مادر فرح اشاره کرد که گفت:

همین محمدرضا وقتی بدنش به خارش افتاد هواپیمای بوئینگ 707 نیروی هوایی را به فرانسه فرستاد تا برای او از فرانسه کرم ضد خارش بیاورند. در حالی که در داروخانه‎های تهران انواع کرم‎های ضدخارش خارجی وجود داشت.^[7]

روند حکمرانی در نظام پهلوی دوم هر قدر از 28 مرداد و به خصوص پس از سرکوب قیام 15 خرداد به جلو می‎آمد، شخصی‎تر، خود محورتر و مطلقه‎تر می‎شود، این روند به جایی رسیده بود که شاه در همۀ امور جزئی و کلی و مهم و غیر مهم دخالت می‎کرد و به عنوان فعال مایشاء هیچ عرصۀ سیاسی، فرهنگی، اجتمـاعی و اقتصادی مسـتقل از دولـت را تحمـل نمی‎کرد و امکان هرگونه مشارکت در عرصۀ سیاست را مسدود می‎ساخت و دیگران از امکان هرگونه شرکت فعالانه در امور اجرایی یا قانونگذاری محروم بودند.خلعتبری وزیر خارجه شاه به خوبی این وضعیت را توصیف می‎کند و می‎گوید: «او فقط پیام‎آور است و در تمام موارد مهم و غالباً امور کم اهمیت، این شخص اعلی‌حضرت است که تصمیم می‎گیرد.»^[8]

آیندۀ این فرایند برای ملت ایران کاملاً روشن بود که دولت پهلوی با این حکمرانی مطلقه و براساس میل و اراده شخص شاه، به مستبدترین دولت در جهان تبدیل خواهد شد. بنابراین، قریب به اتفاق جامعه در سال‎های 1350 به بعد فهم مشترک پیدا کردند که هیچ رویداد یا عاملی قادر به تغییر این روند نیست، مگر انقلاب همگانی رخ دهد.

[1]. مجید ملکان، فرهنگ سیاسی نخبگان حاکم و کثرت گرایی (پلورالیسم)، تهران، دانشگاه امام صادق†، 1376، ص 136.

[2]. ر.ک. محمدرضا پهلوی، به سوی تمدن بزرگ، تهران، مرکز پژوهش‎ها و نشر فرهنگ سیاسی دوران پهلوی،1355.

[3]. محمدرضا پهلوی، مأموریت برای وطنم، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1355، ص16.

[4]. رابرت گراهام ، ایران، سراب قدرت، ترجمۀ فیروز فیروزنیا، تهران، سحاب كتاب، 1358، ص 69.

[5]. ر.ک. ویلیام شوکراس، همان، ص266؛ مظفر شاهدی، مردی برای تمام فصول؛ اسداالله علم و سلطنت محمدرضا شاه، تهران، البرز، 1379.

[6]. مایكل لدین و ویلیام لوئیس، هزیمت یا رسوای شكست امریكا در ایران، ترجمۀ احمد سمیعی گیلانی، تهران، ناشر،1366، ص 75.

[7]. فریده دیبا، دخترم فرح، ترجمۀ الهه رئیس فیروز، تهران، به آفرین، 1382، ج2، ص 337.

[8]. جان دی استمپل، درون انقلاب ایران، ترجمۀ منوچهر شجاعی، تهران، مؤسسۀ خدمات فرهنگی رسا، 1377، ص 36.

ر. ک. جهاد تبین، سیامک باقری