در اسلام مراحل تربیت دینی کودکان از چه زمانی آغاز می‌شود؟
پاسخ
در آموزه‌های اسلامی، تربیت دینی کودکان شامل مراحل «انتخاب همسر»، «انعقاد نطفه»، «دوران حمل» و مرحلۀ «تولد و دوران کودکی» است که در ادامه، شواهد آن را به‌اختصار، بیان می‌کنیم:
انتخاب همسر
یکی از حوزه‌های پژوهش در علم ژنتیک، ژنتیک رفتاری است که به مطالعۀ وراثت خصوصیّات رفتاری براساس «ژنوم»[1] می‌پردازد؛[2] براین اساس، انتخاب همسر درواقع، انتخاب پنجاه درصد از خلقیات فرزندانی است که در آینده متولد خواهند شد.[3] در آموزه‌های دینی نیز به نقش همسر در شکل‌گیری خلقیات فرزندان تصریح‌شده است:
بدبختی فرزند
حضرت علی (ع) دراین‌باره می‌فرمایند: «از ازدواج با افراد احمق بپرهیزید؛ زیرا هم‌نشینی با فرد احمق مایۀ بلا و فرزندش مهمل و بدبخت می‌شود»؛[4]
شباهت فرزند با خویشان
در حدیث است که «برای نطفه‌های خود جای مناسب انتخاب کنید؛ زیرا زنان، نظیر برادران و خواهران خود فرزند می‌آورند»؛[5]
انعقاد نطفه
در آموزه‌های اسلامی برای انعقاد نطفه آداب ویژه‌ای بیان‌شده و در احادیث رسیده از معصومان علیهم‌السلام به رعایت مواردی در زمان انعقاد نطفه اشاره‌شده است.
از دیدگاه اسلام خلق‌وخوی والدین، تمام احوال آن‌ها، بلکه احوال نفس اوقات در حال انعقاد نطفه و غذای مادر در زمان حمل چون دیگر اوصاف روانی و جسمانی او، همه در مزاج طفل تأثیری بسزا دارند و حق سبحانه از مجرای وجود خود والدین نفخ روح می‌کند و روح از این مجاری رنگ می‌گیرد.[6]
عالم بزرگ، مرحوم شیخ‌علی‌اکبر نهاوندی، می‌فرماید:
«چون غذای حرام به شکم وارد شد مصداق آیۀ «وَ الَّذِی خَبُثَ لا یخْرُجُ إِلَّا نَکداً؛ از خبیثت چیزی جز خبیث خارج نشود» می‌گردد و قوت‌یافتن و بسته‌شدن نطفه‌ای که با لقمۀ حرام بسته و رشدیافته چیزی جز خباثت نیست و چگونه می‌توان به چشم او امیدوار بود که به نامحرم نگاه نکند؟ یا با زبان غیبت نکند؟ و این‌چنین است حال دیگر اعضا نسبت‌به معاصی که از شخص صادر می‌شود.»[7] در ارتباط با انعقاد نطفه و نقش تربیتی آن احادیث متعددی بیان‌شده است:
آرامش والدین
امام حسن مجتبی (ع) نیز بر آرامش والدین تأکید کرده و می‌فرماید: «اگر در زمان انعقاد نطفه، قلب آرام و جریان خون طبیعی و بدن عاری از اضطراب باشد، فرزندی متولد خواهد شد که شباهتش به پدر و مادر خویش است»؛[8]
ذکر شریف بسم الله الرحمن الرحیم
امام صادق علیه‌السلام از جدش امیرمؤمنان علیه‌السلام نقل می‌کند که فرموده است: «در وقت آمیزش بگویید بسم‌الله و بالله، آنگاه بگویید: خدایا، شیطان را از من و آنچه روزی من می‌فرمایید دور گردان؛ سپس، حضرت فرمودند: اگر خداوند فرزندی به آنان عطا فرمود، شیطان به او ضرر نمی‌رساند»؛[9]
توسل و دعا
در روایت واردشده در وقت آمیزش دعا کنید: «خدایا، اگر با آمیزش امشب بناست فرزندی به ما عطا فرمایی، برای شیطان در او بهره و نصیب قرار مده و او را مؤمن و خالی از مکر و ناپاکی او قرار بده»؛[10]
دوران حمل
عوامل محیطی ازجمله مؤلفه‌هایی است که بر وضعیت حمل اثرگذار است؛ اما دراین‌میان، نباید از نقش عوامل عاطفی غافل شد. اگر مادری در دوران بارداری به هر دلیلی احساس ناامنی کند و یا مضطرب یا خشمگین شود، در بدن او تغییرات فیزیولوژیکی رخ می‌دهد؛ دمای بدن بالا می‌رود، تپش قلب افزایش می‌یابد و ترشح غدد نیز تشدید می‌شود؛ درنتیجه، مقادیر زیادی از مواد شیمیایی نظیر «استیل اولین»[11] و «اپل نفرین»[12] از طریق بند ناف به جنین منتقل‌شده و نوزادی متولد می‌شود که بیش‌ازحد گریه می‌کند، بدقلق، پرخاشگر و مشکل‌ساز است.[13]
روایات اسلامی در دوران بارداری
در روایت‌های اسلامی، سفارش‌های فراوانی برای دوران بارداری شده است؛ درواقع، این دوران چنان مهم است که نبی مکرم اسلام (ص) فرمودند:
«فرزندان خود را در رحم مادرانشان تربیت کنید. سؤال شد این کار چگونه ممکن است ای رسول خدا؟ فرمودند: با خوراندن غذای حلال (به مادرش).»[14] افزون‌بر خوراک، از دیدگاه پیشوایان معصوم علیهم‌السلام قرائت برخی از سوره‌های قرآن در دوران حمل نیز آثار تربیتی دارد؛
چنان‌که پیامبر گرامی اسلام فرمودند:
«اگر زن حامله سورۀ فجر را بخواند، خداوند فرزند مبارکی را به او عطا می‌کند.»[15] همچنین، پیامبر گرامی اسلام (ص)، خطاب به امیرمؤمنان (ع)، فرمودند: «یا علی، هنگامی‌که همسرت باردار است تنها با وضو آمیزش کن؛ چراکه اگر این کار را نکنید و فرزندی به شما داده شود؛ کوردل و بخیل خواهد بود»؛[16]
تولد و دوران کودکی
در منابع گوناگون روان‌شناسی بر این نکته تأکید شده است که تربیت فرزند باید از خردسالی آغاز شود. هر حرکت، رفتار و طرح و برنامه‌ای موجبات شکل‌گیری شخصیت را پایه‌گذاری کرده و بی‌شک، در آیندۀ شخصیتی وی تأثیرگذار خواهد بود.[17]
در روایات اسلامی نیز بر آموزه‌هایی تأکید شده است که نشان می‌دهد تربیت دینی باید از دوران کودکی آغاز شود که درادامه، برخی از شواهد آن بیان خواهد شد:
گفتن اذان و اقامه در گوش کودک
امام صادق (ع) فرموده‌اند: «نوزادی که در گوشش اذان گفته می‌شود، دچار آفت‌های شخصیتی چشمگیر نمی‌شود».[18]
تأکید اهل‌بیت علیهم‌السلام بر بازی با کودکان
حضرت امیرمؤمنان، علی (ع)، فرمودند: «کسی‌که کودکی دارد باید در راه تربیت او خود را تا سر حد طفولیت و کودکی تنزّل دهد.»[19]
امام صادق (ع) می‌فرمایند:
«فرزند خود را هفت‌سال آزاد بگذار بازی کند.»[20] روشن است که بازی با کودک زمینه‌ساز انس و محبت بیشتر بین والدین و فرزند می‌شود و کودک ناخودآگاه رفتارهای دینی والدین محبوب را تقلید می‌کند.
وفای به عهد نسبت به کودکان
نبی مکرم اسلام (ص): «کودکان را دوست بدارید و به آن‌ها اظهار محبت کنید؛ پس، اگر به آنان وعده‌ای دادید، به آن وفا کنید؛ زیرا آنان روزی خود را به‌دست شما می‌بینند.»[21]
علت چنین تأکیدی این است که در وفای به عهد دو حسنۀ اخلاقی وجود دارد: اول، خود تعهد اخلاقی است؛ و دوم، آموزش راست‌گویی.
درواقع، بدقولی موجبات دروغ‌گوپروری را ایجاد می‌کند و بدیهی است که چنین مسیری نمی‌تواند نتایج تربیتی درخشانی را ایجاد کند؛
آموختن نیکی
پیامبر (ص) فرمودند که فرزند خود را با چهار روش زیر نیکی‌کردن بیاموز: «آنچه کودک در قوه و قدرت داشته و انجام داده است از او قبول کنید؛ 2. آنچه انجام آن برای کودک سنگین و طاقت‌فرسا است از او نخواهید؛ 3. او را به گناه و طغیان وادار نکنید؛ 4. به او دروغ نگویید و در برابر او مرتکب اعمال احمقانه نشوید»؛[22]
آموزش اصول دین
نبی مکرم اسلام (ص) فرمودند: «وای بر فرزندان آخر زمان از پدرانشان.» عرض شد: «یا رسول‌الله، از پدران مشرک آن‌ها؟» فرمودند: «نه، بلکه از پدران مسلمانش؛ آنکه هیچ‌چیز از فرایض مذهبی را به آنان نمی‌آموزند و اگر خود فرزندان پاره‌ای از مسائل دینی را فراگیرند آن‌ها را از ادای این وظیفه مقدّس بازمی‌دارند و تنها به این قانع هستند که فرزندانشان متاع ناچیزی از دنیا به‌دست آورند، من از این قبیل پدران بری هستم و آنان نیز از من بیزارند.»[23]
پیامبر (ص) فرمودند:
وقتی‌که کودک سه‌ساله شد به او بگویند هفت‌بار بگو «لا إله إلاّ اللّه»؛ وقتی سه‌سال و هفت‌ماه و بیست‌روزه شد، به او بگویند هفت‌بار بگو «محمد رسول‌الله»؛ وقتی چهارساله شد به او بگویند هفت‌بار بگو «اللهم صل علی محمد و آل محمد» آنگاه‌که پنج‌سالش تمام شد از او بپرسند، دست چپ تو کدام و دست راست تو کدام است؛ اگر پاسخ درست داد او را رو به قبله کنند و بگویند سجده‌کن و رهایش کنند هفت‌ساله شود؛ پس، وقتی هفت‌سال او تمام شد، باید به او بگویند صورت و دو دستت را بشوی؛ وقتی آن دو را شست، باید به او بگویند نماز بخوان؛ سپس، رهایش کنند تا نه سال او تمام شود. وقتی تمام شد، وضو به او یاد داده شود و بر ترک آن تنبیه گردد و به نماز امر شود و بر ترک آن تنبیه گردد.[24]
بنابراین، براساس آموزه‌های دینی و دیدگاه کارشناسان، مراحل تربیت، هم‌زمان با انتخاب همسر و تولد فرزند و دوران کودکی آغاز می‌شود و نباید از این دوران مهم غفلت کرد و تربیت دینی را تأخیر انداخت.
منابع
[1]. Genome.
[2]. ر.ک. کاترین بیکر، ژن‌ها و انتخاب‌ها، ترجمۀ خسرو حسینی‌پژوه، تهران، مدرسه، 1387، ص 59.
[3]. کاترین بیکر، همان.
[4]. «إِیاکمْ وَ تَزْوِیجَ الْحَمْقَاءِ …» (مرتضی فرید، الحدیث: روایات تربیتی از مکتب اهل‌بیت (ع)، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1386، ج 3، ص 363).
[5]. «تَخَیروا لِنُطـَفِکم؛ فَإِنَّ النِّساءَ …» (ابوالقاسم پاینده، نهج الفصاحه، قم، انصاریان، 1363، ص 33).
[6]. داود صمدی آملی، شرح مراتب طهارت، قم، روح و ریحان، 1400، ج 2، ص 99.
[7]. علی‌اکبر نهاوندی، خزینه الجواهر فی زینت المنابر، تهران، کتاب‌فروشی اسلامیه، 1377، ص 430.
[8]. «فَاِنَّ الرَّجُلُ اِذا اَتی اَهلَه بِقَلبٍ ساکنٍ و …» (محمد بن علی ابن‌بابویه قمی (شیخ‌صدوق)، علل الشرایع و الاحکام، هدایت‌الله مسترحمی، تهران، کتاب‌فروشی بوذرجمهری، بی‌تا،ج 1، ص 96).
[9]. محمدبن یعقوب کلینی، اصول کافی، ترجمۀ جواد مصطفوی، تهران، اسلامی، 1369، ج 5، ص 503.
[10]. «اللَّهُمَّ اِنْ قَضَیْتَ مِنِّی فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ خَلِیفَةً …» (همان).
[11]. Acetyl Choline.
[12]. Epinephrine.
[13]. پایگاه کیدزی، «هشت عامل مؤثر و تعیین‌کننده در شکل‌گیری شخصیت کودک»، پایگاه کیدزی، دسترسی در:
https://kidzy.land/blog/factors-affecting-the-personality-of-a-child; 1402/06/12.
[14]. «أَدِّبُوا أَولادَکم فی بُطُونِ اُمَّهاتِهِم. قیلَ …» (محمد بن یعقوب کلینی، همان، ج 6، ص 48).
[15]. «إِذا قَرَأتَ المِرأَة …» (سیدهاشم بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، قم، دار التفسیر، 1375، ج ۴، ص ۴۵۷).
[16]. «یَا عَلِیُّ اِذَا حَمَلَتِ امْرَاَتُکَ فَلَا تُجَامِعْهَا …» (ابوجعفر محمد بن علی بن بابویه قمی (شیخ صدوق)، الفقیه، قم، جامعۀ مدرسین، ج ۳، ص ۵۳۳، ۱۴۱۳ ق).
[17]. ر.ک. پریناز پویامهر و محمدجواد قاسم‌زاده، تربیت کودک، تهران، شمیم قلم، 1393.
[18]. محمد بن حسن حر عاملی، وسائل الشیعه، قم، مؤسسۀ آل بیت، 1409 ه.ق، ج 15، ص 13.
[19]. محمد بن حسن حر عاملی، همان، ج 5، ص 1.
[20]. محمد بن یعقوب کلینی، همان، ج 6، ص 4.
[21]. محمد بن حسن حر عاملی، همان، ج 5، ص 126.
[22]. «یَقبَلُ مَیسُورَهُ وَ یَتَجاوَزُ عَن مَعسُورِه وَلا یُرهِقُهُ وَ لایَخرُقُ بِه (کلینی، همان، ج 6، ص 5).
[23]. «وَیْلٌ لِأَوْلَادِ آخِرِ الزَّمَانِ مِنْ آبَائِهِم…» (تاج‌الدین محمد بن محمد شعیری، جامع الأخبار، قم، حضرت عباس (ع)، 1392، ص 106).
[24]. محمد بن حسن حر عاملی، همان، ج 21، ص 474.
پیوندها
مرکز فضای مجازی حقیق در آپارات
پرسش و پاسخ
پرسش و پاسخ در خصوص تربیت دینی کودکان
پاسخ: از مرحله انتخاب همسر، انعقاد نطفه، دوران حمل و سپس تولد و کودکی آغاز می‌شود.
پاسخ: چون طبق روایت امام صادق (ع)، نوزادی که در گوشش اذان گفته شود، دچار آفت‌های شخصیتی چشمگیر نمی‌شود.
پاسخ: اضطراب مادر باعث ترشح مواد شیمیایی در بدن می‌شود که از طریق بند ناف به جنین منتقل شده و ممکن است کودک پرخاشگر و بدقلق شود.
