.یکی از نهادهای بنیادین حفظ و تربیت نوع انسانی خانواده می باشد که در آن بچه ها با فراگیری ارزش ها و هنجارها و تربیت روانی مناسب برای ایفای نقش مثبت در بزرگسالی آماده می شوند. نهاد خانواده را از ابتدای خلقت انسان می توان جستجو کرد. مهمترین عامل فروپاشی این نهاد ارزشمند، متارکه یا طلاق می باشد.

هرچند طلاق از ابتدای زندگی اجتماعی بشر وجود داشته و حتی طبق قدیمی ترین اسناد حقوقی، از ابتدا صورت قانونی نیز داشته است؛ ولی در هر عصری درصد نسبی طلاق در حد معقولی بود و جود آن ضرری جبران ناپذیری به بنیاد اجتماع وارد نمی ساخته است اما امروزه جامعه انسانی شاهد افزایش روز افزون نرخ طلاق در جامعه می باشد؛ به طوری که بیم نابودی بنیاد خانواده می رود و بدنبال آن جامعه شاهد روز افزون انحرافات اجتماعی ناهنجاری های روانی، انواع بیماری های روان پریشی در افراد مطلقه و فرزندان طلاق می باشد.

این مقاله درصدد آن است تا با نگاهی اجمالی به تغییرات فرهنگی موجود در جوامع به اصطلاح پیشرفته اروپایی و نگرش آن ها به مسئله ازدواج، خانواده و طلاق، دورنمای کشورهای در حال توسعه از جمله ایران که شتابان بدان سو می روند را ترسیم کرده باشد.

بنابراین، در این مقاله نمی توان پدیده طلاق را از تمام جنبه های متعدد آن (جنبه های: روانی، اقتصادی، حقوقی، جمعیتیا) مورد بررسی قرار داد، بلکه آن چه در این جا مد نظر است این است که به نقش توسعه غربی در وضعیت طلاق و علل و عوامل گسترش طلاق در جوامع غربی اشاره کرده باشد. فایده این تحقیق آن است که از سرنوشت دیگران درس عبرت گرفته و اگر لابد باید مسیر توسعه را پیمود، بدانیم که چه عناصری از تمدن غرب به چه نتایجی منجر خواهد شد تا در صورت تمایل بتوانیم از عناصر فرهنگی مضر غربی اجتناب شود.

انشاء الله این تحقیق طلیعه ای باشد برای مطالعه عمیق تر مسئولینی که قصد مدرنیزه کردن جامعه را دارند. تا خدای نکرده اشتباهات دیگران را تکرار ننمایند.

1. تعریف بعضی از مفاهیم کلی

طلاق در لغت جدا شدن زن از مرد، رها شدن از قید نکاح و رهایی از زناشویی است1 و در اصطلاح طلاق)Divorce( در نظام های حقوقی غربی دلالت بر انحلال یک رابطه زناشویی رسمی و قانونی در زمانی که هر دو طرف هنوز در قید حیاتند و پس از وقوع آن می توانند بار دیگر ازدواج کنند، دارد.2

انحلال زناشویی، مفهوم وسیعی است که طلاق تنها یکی از اسباب آن است، از اسباب دیگر همانند مرگ یکی از دو همسر یا فسخ ازدواج، می توان نام برد. انفصال به معنی جدایی فیزیکی زن و شوهر از یکدیگر، در اغلب کشورها فاقد جنبه رسمی و قانونی است. اما امروزه در برخی از کشورهای غربی به شکلی از انفصال قانونی برمی خوریم که معمولا پیش از طلاق اتفاق می افتد و آن از این قرار است که دو همسر توافق می کنند در اقامتگاه های مجزا به سر برند.

متارکه نیز به معنی انحلال اجتماعی ازدواج، زمانی رخ می دهد که یکی از دو همسر، دیگری را به مدتی طولانی ترک کند و یا از وی دوری گزیند.3

.2نگاهی اجمالی به طلاق در نظام های حقوقی گذشته

از حیث تاریخی طلاق را به قدمت ازدواج دانسته اند، در قدیمی ترین متن حقوقی بدست آمده مربوط به قانون حمورابی متعلق به تمدن بابل، این حق برای مرد و در شرایطی برای زن مجاز بود هم چنین در یونان باستان مرد حق داشت هر وقت بخواهد و به هر دلیلی و بدون هیچ تشریفاتی زن خود را طلاق دهد در تمدن روم باستان پیش از مسیحیت ابتدا طلاق زن ممکن نبود مگر با اثبات زنای وی یا سوء قصد او به جان شوهر ولی از سال 411 ق. م. که قوانین خاصی به مورد اجرا گذاشته شد، طلاق به طور مطلق برای مرد آزاد شد و از این تاریخ به بعد آمار طلاق در روم حتی در میان قیصرها به شدت افزایش یافت ولی پیش از ظهور مسیح( دوباره شروطی برای انجام طلاق در نظر گرفته شد. در مصر باستان نیز هیچ قیدی برای طلاق قائل نبودند و مرد هر زمان که می خواست ، می توانست همسرش را طلاق دهد. در میان پیروان بودا نیز مرد می توانست هر زمان که بخواهد همسرش را طلاق دهد در میان برهمن ها طلاق ممنوع بود در میان اعراب جاهلی نیز طلاق کاملا شایع بود محدودیتی برای طلاق وجود نداشت . در آیین یهود به مجرد این که مرد همسرش را نپسندد، حق دارد او را طلاق دهد، ولی به مردم توصیه می شود که تنها به دلیل موجهی مانند کاستی های جسمانی یا اخلاقی، همسر خویش را طلاق دهند. در مسیحیت کاتولیک (که متاثر از قوانین روم باستان می باشد) برای هیچ کدام از زن و مرد حق طلاق وجود ندارد و تنها زمانی که زن مرتکب زنا شده باشد مرد می تواند او را طلاق دهد.4

1.2 طلاق در اسلام

اسلام، ازدواج را به عنوان یک پیوند مقدس و دارای کارکردهای متعدد فردی و اجتماعی ضروری، مورد تکید فراوان قرار داده است و طلاق را فی نفسه امری منفور و ناپسند (دارای کراهت بسیار شدید) معرفی می کند و تمام تلاش و کوشش خود را در جهت پرهیز خانواده ها از طلاق به کار می بندد، ولی در عین حال در مواردی که مصالح مهم تر ایجاب کند ممنوعیتی برای طلاق قائل نشده است. بر همین مبنا در کتب روایی ما نیز دسته ای از روایات پدیده طلاق را بسیار مبغوض و منفور معرفی کرده اند، درحالی که دسته دیگر طلاق را در شرایط خاصی مجاز و احیانا لازم دانسته اند؛ بطور کلی می توان گفت که اسلام طلاق را به خودی خود مبغوض می شمارد و در جهت منصرف کردن افراد از آن تمام تلاش خود را بکار می گیرد. با وجود این در مواردی که کارکردهای مطلوب خانواده با اختلالات جدی روبه رو شود و ادامه زندگی مشترک مفاسدی بیش از پیامدهای منفی طلاق، به بار آورد اسلام حکم به جواز یا رجحان و احیانا لزوم طلاق کرده است5

در خصوص اهمیت بنای خانواده در اسلام باید گفت که: توصیه های فراوان اسلام در مورد بردباری و گذشت همسران نسبت به یکدیگر و تحمل نارسایی های اقتصادی و دیگر مشکلات زناشویی از آن حکایت دارد که اسلام در صورت وجود مشکلات قابل تحمل نیز طلاق را مبغوض می شمارد و تا حد امکان می کوشد از فروپاشی بنای مقدس خانواده جلوگیری کند. ولی مهم آن است که اسلام برای تحقق این هدف عمدتا بر راهبردهای اخلاقی و تربیتی تاکید کرده و کمتر به ممنوعیت های قانونی توسل جسته است. دلیل این امر تا حدودی روشن است : ایجاد محدودیت های شدید قانونی برای طلاق کمک چندانی به تحکیم روابط زناشویی نمی کند؛ زیرا در فرضی که ازدواج دچار اختلال گردیده ، با منع قانونی طلاق معمولا جایگزین های نامطلوبی هم چون متارکه یا جدایی غیر رسمی، طلاق عاطفی ناشی از سردی بیش از حد روابط و خشونت خانگی در انتظار زوجین خواهد بود. افزون بر آن، منع قانونی طلاق می تواند انگیزه افراد برای ازدواج را نیز کاهش دهد.

.3 طلاق در جوامع توسعه یافته

در نتیجه تغییرات ارزشی و حقوقی دهه های اخیر، در بیشتر کشورهای غربی، طلاق با رشد بی سابقه ای روبه رو شده است به طوری که گاهی مسئله به عنوان یکی از شاخص های انقلاب جنسی در غرب مطرح می شود،.6

بسیاری از نویسندگان غربی معتقدند که: امروزه در جوامع غربی ازدواج ها به طور فراینده ای محتمل است که به طلاق متنهی گردد، و بنابراین ازدواج برای زندگی، آنگونه که به صورت سنتی آنرا می شناسیم، در حال ناپدید شدن است، این که تعداد طلاق ها به سرعت رو به افزایش است مطلب درستی است: 7 به عنوان مثال از سال1960، افزایش طلاق در کشور انگلیس در هر سال حدود 10 درصد بوده است (از رقم 26000 در آن زمان تا تعداد 70000 طلاق در در سال )1998؛ و اگر به دهه 1930 برگردیم، آمار سالیانه طلاق، کمتر از 5000 می باشد. 8 تعداد طلاق هایی که در سال 1996 واقع شد 13/9 در هزار نفر از کل جمعیت ازدواج کرده بود، درحالی که در سال 2/1964 9 در هزار نفر جمعیت ازدواج کرده و در سال 1931 تنها 0/4 در هزار نفر جمعیت ازدواج کرده واقع شده بود9 افزایش طلاق در بریتانیا روندی را که در اکثر کشورهای اروپایی وجود دارد را منعکس می سازد.10

ایالات متحده امریکا نیز بالاترین میزان طلاق را در میان کشورهای جهان داراست . در این کشور در سال 1997 تقریبا 2/1 میلیون طلاق واقع گردید که نسبت به سال 1960 افزایش به میزان 2 برابر را نشان می دهد11

نسبت طلاق هایی که طی یک سال در آمریکا واقع می شود به ازدواج هایی که در همان سال واقع می شود 50 درصد است یعنی هر سال در مقابل دو ازدواج یک طلاق صورت می گیرد. محاسبه فراوانی طلاق نسبت به کل جمعیت نیز نشان می دهد که از هر 1000 نفر 4/1 نفر به طلاق اقدام می کنند12

هم چنین از هر 1000 زن متاهل تقریبا 21 زن سالانه در این کشور طلاق می گیرند13 و در حدود 2 میلیون کودک آمریکایی سالانه طلاق والدین را تجربه می کنند.14

میزان طلاق در کانادا از زیر 38 در هر صدهزار نفر در سال 1951 به بیش از 270 در هر صدهزار نفر در سال 1991 رسید.16 در سایر کشورهای اروپایی مانند سوئد، دانمارک ، مجارستان، فنلاند، آلمان غربی، و فرانسه، هر سال بیش از 300 طلاق در مقابل 1000 ازدواج واقع می شود.17

در کشور ایران نیز طی سال های اخیر شاهد افزایش میزان طلاق بوده اند و این افزایش به ویژه در شهرهای بزرگ ، بسیار محسوس بوده است. در سال 1371 تعداد طلاق در کل کشور 33983 مورد بود است درحالی که در سال 1379 این رقم به 53797 مورد رسیده است. میزان طلاق در کل کشور نیز بین سال های 1375تا 1379 از 0/63 در هزار به 0/85 در هزار افزایش یافته است.18

هم چنین نسبت تعداد ازدواج ها به تعداد طلاق ها در کل کشور در سال 1379، 12 برابر بوده است ، به این معنا که در برابر هر 120 ازدواج 10 طلاق به ثبت رسیده است ، درحالی که این نسبت در مورد استان تهران 6/1 بوده است ، یعنی در مقابل هر 10 طلاق 61 مورد ازدواج صورت گرفته است19

.4 فروپاشی نهاد ازدواج در غرب

امروزه مسجل شده که در غرب حداقل حدود یک سوم ازدواج ها به طلاق منتهی می شود علاوه بر این که بسیاری از مردم در این کشورها اصلا در تمام طول عمر خود ازدواج نمی کنند. بر این اساس ، باوری عمومی وجود دارد که نهاد ازدواج در کشورهای توسعه یافته رو به زوال است؛ طرفداران این مسئله، ارقام خانواده های تک لنگه ای ( خانواده هایی که معمولا توسط یک زن سرپرستی می شود)، را شاهد می گیرند.20

برخی دیگر به افزایش تعداد افرادی که [بدون ازدواج] با هم زندگی می کنند، اشاره می کنند.21 در این میان دکتر رودز بوی سون ، وزیر دولت محلی انگلستان، در یک همایش حاشیه ای که توسط جامعه مسیحی در کنفرانس حزب سنتی در بورنموث ، سازماندهی شده بود، افرادی که زندگی به صورت تک لنگه ای را برگزیده اند، را مورد نکوهش قرار داده و خانواده تک لنگه ای را در بسیاری ازمشکلات رو در روی کشورهای توسعه یافته از جمله بریتانیا، مقصر دانست و گفت که چنین خانواده هایی با افزایش تلقیح مصنوعی و روابط جنسی غیر رسمی گسترش می یابند.

او گفت: پدران یا مادارن منفرد، آنچنان وضعیت خود را گسترش داده اند که یارانه های خود از خزانه عمومی را از حدود 15 میلیون پوند در سال 1960 به 1 بیلیون پوند در 1983، افزایش داده اند.

در این کشورها درحالی که از اعضای کم درآمد خانواده های رسمی، بر اساس نرخ مقرر مالیات گرفته می شود [به کسانی که در خانواده های تک لنگه ای زندگی می کنند یارانه پرداخت می شود]، این یارانه نه تنها به آن کسانی که به خاطر بدشانسی و بدبختی مجبور می شوند که از خانواده های تک لنگه ای شوند، پرداخت می شود، بلکه هم چنین به کسانی هم که مشخصا خانواده تک لنگه ای بودن را برگزیده اند، نیز یارانه پرداخت می شود.

دکتر بوی سون گفت: که یک هفتم از فرزندان در خانواده های تک لنگه ای زندگی می کنند، که یک سوم آن ها در مناطق مرکزی شهر ها می باشند. او مسئول توحش پسران جوان لجام گسیخته را فقدان پدر دانست. معمولا، پسران را تنها به وسیله پدران قاطع و مواظب می توان تربیت کرد. دوری پدر به این معنا است که پسران ارزش های خود را از گروه ها همسالان پرخاشگر و غالبا وحشی می گیرند و برای یک زندگی حاوی جرم شدید و در آشوب و شورش مناطق مرکزی، خفه، و دارای گروه های اوباش و ولگرد شهر، آماده می شوند.

او هم چنین تاکید کرد که: خانواده از سوی طرفداران افراطی حقوق زنان (هواداران جوان آن) و ترغیب کنندگان به هم جنس بازی مورد حمله قرار می گیرد. دکتر بوی سون از چیزی که به تعبیر خودش شیوه ارائه و تبلیغ هم جنس بازی و روابط جنسی زن با زن می باشد، به عنوان چیزی که ضد خانواده و ضد زندگی است، انتقاد می کند. او درحالی که کتابی که به وسیله منبع تعلیم و تربیتی مرکزی لندن تولید شده بود را از باب مثال نشان می داد، وی سوال کرد که چه تعداد از مستمعین، گرایش هم جنس بازی را به عنوان یک بیماری احساس می کنند؟ او هم چنین ایلیا )Ilea( و دیگر منابع مولد مواد تعلیم و تربیتی را متهم کرد که در فاسد کردن ارزش های سنتی و معمول که مدارس ما بر اساس آن پیش می روند، موثر می باشند.22

1.4 آیا خانواده به گونه ای که ما آنرا می شناسیم، در جوامع متمدن در حال نابودی است؟

امروزه در کشورهای توسعه یافته، خانواری که پدر برای کار بیرون می رود، درحالی که مادر برای مراقبت از کودکان در خانه می ماند، جدا کمیاب است، و تنها مبین پانزده درصد از خانوارهاست. بیش از نصف کودکان زیر پانزده سال در حال حاضر مادرانی دارند که برای کار بیرون می روند و از این رو اصطلاح خانواده دوجانبه کارگر ، برای توصیف این خانواده ها استعمال می شود.

در سال های اخیر رشد زیادی در تعداد خانوارهای تک لنگه ای که تنها یکی از والدین همراه کودکان نورس خود زندگی می کند، وجود داشته است. 23

دو نوع دیگر از خانوار در سال های اخیر در کشورهای توسعه یافته در حال افزایش بوده است. اول، خانوارهایی وجود دارد که افرادی، تنها و بدون هیچ خانواده ای زندگی می کنند؛ به عنوان مثال در کشور انگلستان این نوع خانوار، بیست و پنج درصد از کل خانوارها را تشکیل می دهد. دوم، زن و شوهرانی وجود دارند که با یکدیگر بدون هیچ فرزندی زندگی می کنند. زیرا که آن ها یا خواهان فرزند نیستند و یا قادر به داشتن فرزند نمی باشند. این خانوارها نیز در حال حاضر بیست و هفت درصد خانوارهای بریتانیایی را تشکیل می دهند.24

بر اساس داده های فوق بسیاری از نویسندگان و دانشمندان معتقدند که زندگی خانوادگی سنتی در جوامع غربی به سرعت در حال زوال و نابودی است.25

.5 الگوهای جدید ازدواج و طلاق در غرب

افزایش طلاق در بریتانیا، در 20 سال اخیر بسیار سرعت گرفته است. در واقع ادعا می شود امروزه در کشوری مثل بریتانیا یک سوم ازدواج ها به طلاق منتهی می گردد. 26 و از این کسانی که طلاق می گیرند. حدود 70 درصد دوباره ازدواج می کنند27، این امر نشان می دهد که بوالهوسی، عیاشی و بی وفایی به همسر در غرب به صورت یک فرهنگ درآمده است. به عبارت دیگر تبدیل عشق از یک همسر به همسر دیگر چیزی است که نه تنها قبح خود را از دست داده بلکه شکل یک هنجار اجتماعی به خود گرفته است. بسیاری از کسانی که هم خانگی اختیار کرده اند، به راحتی انتقال از یک عشق به عشق دیگر انجام می دهند و از لحاظ زندگی خانوادگی، افزایش طلاق، و ازدواج مجدد، نوعی ساختار خانوادگی جدید در غرب ایجاد کرده است. این نوع جدید خانواده، خانواده تجدید بنا شده می باشد، که دو پدر و مادر که هر دو، کودکانی [نامشروع و محصول ارتباط قبل از ازدواج] دارند، ازدواج می کنند، و لذا خانواده حاصل از آن، مرکب از کودکان با پدر و مادران مختلف می باشد.28

بنابراین، امروزه این تغییرات ناموزون و از روی هوی و هوس صورت هنجار اجتماعی به خود گرفته به صورت چیزهایی هم چون هم خانگی، طلاق های فزاینده، خانواده های تجدید بنا شده، و خانواده های تک لنگه ای، زندگی مشترک موقت در حال رخ دادن است که جایگزین دیدگاه سنتی ازدواج و خانواده در کشورهای توسعه یافته می باشد.

اما در عین حال اقلیت های قومی هم چون مسلمانان و آسیایی ها در اروپا، ماهیت متفاوت الگوهای خانودگی خود را هم چنان حفظ کرده اند. به عنوان مثال، ازدواج های ترتیب یافته ، خانواده های گسترده و بدون طلاق، از ویژگی های خانواده های آسیایی است.29

.6 تاثیرات طلاق بر کودکان

هرساله میلیونها کودک در سراسر جهان بر اثر طلاق از مصاحبت یکی از والدین خود محروم می شود به عنوان مثال در کشور انگلستان هر ساله حدود 160000 کودک، گرفتار طلاق می شوند، تقریبا یک سوم این ها زیر پنج سالگی هستند. اولین نتیجه این امر، این است که بسیاری از این کودکان، حداقل مدت زمانی را در خانواده های تک لنگه ای زندگی می کنند. هم اکنون 1/5 میلیون کودک انگلیسی در این شرایط زندگی می کنند.

به طور کلی این امر مورد توافق است که بالهوسی والدین و عشق های مکرر آن ها برای کودکانشان بسیار گران تمام می شود. زیرا، کودکان خردسال تر به خوبی کودکان بزرگتر، انطباق نمی پذیرند. این امر به خصوص وقتی جدی است که، افزایش تعداد کودکان زیر پنج سالگی را که گرفتار طلاق می شوند، مشاهده شود. یک معضل عمده، این است که کودکان توسط پدر و مادرهایشان، به عنوان حربه ای علیه یکدیگر استفاده می شوند. این معضل. و نیز نزاع در مورد حق حضانت، ممکن است ناراحتی های عاطفی شدیدتر از جدایی واقعی را موجب گردد.

ازدواج مجدد، خانواده های ناتنی ای را ایجاد می کند که باید از عهده مادران و پدران تازه رسیده برآید. در این وضعیت ها، اصطکاک متداول است. و مشکل را بیشتر و بیشتر می کند. .30

.7 دلایل رشد طلاق

چرا نرخ های طلاق به شدت در قرن حاضر، افزایش یافته است؟

1.7 ازدواج های عاشقانه

از لحاظ سنتی، عشق مهم ترین عنصر ازدواج نمی باشد. بیشتر این مهم است که اتحادی استوار بین دو شخص در خور و مناسب با هم وجود داشته باشد، و دو خانواده را به هم بپیوندد.

در مقابل، در جوامع توسعه یافته و سایر جوامعی که از آن ها تقلید می کنند، تاکیدهای فرهنگی فراوانی روی عاشق شدن وجود دارد. چنانچه، اخیرا تحقیقی در مورد افراد زیر 25 سال به این نتیجه دست یافت که داستان عاشقانه، به عنوان مهم ترین ویژگی یک ازدواج موفق لحاظ می شود. ولی اگر زوج ها، از مدار عشق خارج شدند، چیز اندکی برای با هم نگاه داشتن آن ها وجود دارد. در مقابل، جایی که عشق چندان مهم نباشد ولی تداوم خانواده دارای اهمیت باشد، زنجیرهایی که خانواده را با همدیگر متحد می کند، بسیار محکم تر است.31

به عبارت دیگر: مفهوم جدید ازدواج در جوامع غربی معاصر از مهم ترین عوامل افزایش میزان طلاق به شمار می آید. به تعبیر بعضی از جامعه شناسان خانواده و ازدواج در دیدگاه جدید غربی از یک نهاد به مصاحبت تبدیل شده است32 در نگاه زوج جوان غربی، ازدواج قراردادی است که با گزینش کاملا آزادانه صورت می گیرد و بر مبنای عشق رومانتیک استوار گردیده است چنین مفهومی از ازدواج به خودی خود مفهوم طلاق و گسست زناشویی را در بر دارد؛ زیرا با توجه به ناپایداری و گذرا بودن احساسات عاشقانه، افراد به همان سرعتی که درگیر روابط عاشقانه می شوند، ممکن است ازاین رابطه خارج شوند. زوج های جوان با افول عشق اولیه نه تنها دلیلی بر ادامه رابطه نمی بینند، بلکه دلیل موجهی برای خروج از رابطه در اختیار دارند. یک بررسی نشان داد که زنده نگاه داشتن احساسات رومانتیک از نظر 78% از زنان آمریکایی برای یک ازدواج خوب، با اهمیت تلقی می شود، درحالی که تنها 29% از زنان ژاپنی چنین بینشی دارند.33 بنابراین، باید به جرئت بالا بودن میزان طلاق را نتیجه طبیعی تعریف جدید غرب از مفهوم ازدواج دانست.

لازم به ذکر است که این مسئله اختصاص به کشور خاصی ندارد طبق آمار بدست آمده در ایران نیز90 درصد ازدواج های عاشقانه به طلاق ختم می شود.34

2.7 تغییر در قوانین مربوط به طلاق

کاملا روشن است که گرفتن طلاق امروزه بسیار آسانتر از هر زمان گذشته دیگر می باشد. از سال 1969، تنها دلیل لازم برای طلاق گرفتن، سقوط غیر قابل برگشت35 ازدواج بوده است؛ از این رو، اگر دو نفر احساس کردند که دیگر نمی توانند با هم زندگی کنند، می توانند از هم جدا شوند – این وضعیت، به شدت در مقابل با وضعیت پیشین است که یکی از زوجین مجبور بود که ثابت کند که همسر او، رفتار ناشایستی مانند بی وفایی، یا بکار گیری خشونت علیه او، انجام داده است.

در هر حال، این درست نیست که تغییرات در قوانین طلاق را به عنوان علل افزایش نرخ طلاق لحاظ کنیم. تغییر قوانین، بازتاب تغییراتی است که در نگرش مردم نسبت به ازدواج و خانواده ایجاد شده است.36

جدول زیر نشان دهنده سیر تاریخی تغییرات قوانین مربوط به طلاق و هم چنین سیر افزایش آمار طلاق در جوامع توسعه یافته می باشد:37

3.7 افت مذهب و اعتقادات مذهبی در کشورهای توسعه یافته

اهمیت و تاثیر کلیساها و نهادهای مذهبی، در مجموع قرن حاضر، کاهش یافته است. ازدواج از دیدگاه سنتی به عنوان نهادی مقدس، و پیوندهای زناشویی آنچنان قدسی لحاظ می شد که مردم پیمان ازدواج را به عنوان یک امر شرعی و دینی انجام می دادند و بیشتر ازدواج ها در کلیسا انجام می شد.38 این در حالی است که طبق آمارهای موجود امروزه درصد ازدواج هایی که حاوی خواندن صیغه عقد باشد به شدت سیر نزولی دارد و در کشورهای توسعه یافته اکثر ازدواج ها فاقد خواندن خطبه عقد می باشند مثلا در یک کشور مسیحی مثل بریتانیا، در سال 1989 فقط 52% از کل ازدواج ها همراه با مراسم مذهبی در کلیسا برگزار شده است.39

کاهش عقاید دینی، بدین معنا بوده که مردم پیمان های ازدواجشان را به عنوان پیوند دهنده آن ها به زندگی با همسران خود، تلقی نمی کنند. علاوه بر این، آن برچسب های (بدی) که بر طلاق در آموزه های دینی بر طلاق زده شده بود، و بسیاری از افراد را از طلاق مانع می شد، (در کشورهای توسعه یافته) به میزان قابل توجهی ضعیف شده است.40

اعتقادات دینی در زندگی روزمره افراد، از لحاظ رعایت نکات اخلاقی کم اهمیت شده اند. به عنوان مثال در بررسی نگرش های اجتماعی انگلیسی، در سال 1989 نتایج ذیل به دست آمد: یک سوم انگلیسی ها ادعا کردند که ابدا هیچ دینی ندارند. وجود کلیساهای گوناگون، مخالفت سنتی انواع کلیساها با مساله طلاق، جلوگیری از حاملگی، سقط جنین، آمیزش جنسی در خارج از ازدواج، حرام زادگی و همجنس بازی نشان می دهد که کلیساهای گوناگون تاثیر اندکی بر رفتار مردم دارند. در کشورهای غربی، تعداد رو به افزایش طلاق، خانواده های تک والدینی و بچه های نامشروع، زندگی دو زوج بدون ازدواج، داشتن رابطه جنسی با چند نفر و رشد پذیرش همجنس گرایی، رواج استفاده از روش های جلوگیری از حاملگی در میان کاتولیک ها بر خلاف تعلیمات صریح کاتولیکی و سطوح رو به رشد استفاده از مواد مخدر، و درج موارد مستهجن و سکسی و جرم های خشن را می توان به عنوان مدارکی برای کاهش اصول اخلاقی دینی و عقاید دینی در زندگی کشورهای غربی به شمار آورد.41

4.7 تغییر نگرش ها در مورد نقش های مناسب برای زنان (برابری جنسی زن و مرد)

امروزه تفکر غلطی رواج یافته که : این زنان هستند که در بسیاری از ازدواج ها بازنده می باشند. چرا که آن ها از کارشان، و از استقلال مالی شان در قبال نقش خانه داری و مادری دست می کشند.

بنابراین زنان به خاطر دستیابی به منزلت های شغلی که روز به روز در حال افزایش است و خودداری فزاینده آن ها از قبول نقش های سنتی – خانه داری و مادری، موجب گردیده که امروزه 70 درصد از جدایی ها، از سوی زنان شروع شود.42 امروزه بسیاری از نویسندگان غربی برای توجیه این تغییر نقش مواردی از شکایت بعضی از زنان خانه دار را به رخ می کشند درحالی که آن ها ابتدا با تغییر فرهنگ و ارزش های مربوطه، خانه داری را به عنوان یک عیب و نوعی بیکاری معرفی می کنند و به زنان و دختران آموزش می دهند که برای خوشی و شادابی خیالی باید به بیرون از منزل بروند؛ طوری وانمود می کنند که انگار همه خوشبختی در بیرون از منزل نهفته است آنوقت در بحثهایشان به موردهایی که حاوی شکایت و گله از خانه داری باشد، تمسک می کنند به عنوان مثال اقای استفن مور وقتی خواست این تغییر نقش را توجیه کند به چنین چیزی اقدام کرد: و گفتگوی زیر را به عنوان شاهد این تغییر نگرش دکر کرد:

گفتگوی یک زن خانه دار :

من فکر می کنم که عده کثیری از زنان امروزه، خواهان کار کردن هستند، زیرا آن ها همه مانند من احساس می کننند که در بند کشیده شده اند و زندگی التفاتی به آن ها ندارد، بدون این که از منزل خاج شوند، کاری انجام دهند، و یا گفتگو کنند. من این را می یابم، تمایل به گفتگو را. و اگر چه وقتی نیک [ )Nick(شوهرش] به خانه می آید و خسته است او داخل می شود و همان دم، از لحاظ روحی خاموش می شود، و تنها به من می خندد و می گوید: خوب، من بی تفاوتم، چیز خاصی را در نظر ندارم، او لم می دهد، و من می گویم، صحبت کن، برای خدا با من صحبت کن. من هیچ کس را برای گفتگو در تمام روز ندارم و هم اکنون فکر می کنم که زنان نیاز دارند که از منزل خارج شوند، زیرا ماندن در خانه در همراهی هیچکس، آدم را دیوانه می کند. خصوصا هنگامی که شوهر به خانه می آید ولی نمی توان به او زحمت داد که با شما گفتگو کند، زیرا که بسیار خسته است. من می دانم که وقتی کسانی داخل منزل ما می آیند، من معمولا تا دم مرگ با آن ها گفتگو می کنم.43

در این گفته های زن به وضوح پیداست که قبل از آن که واقعا تنهایی اش او را ناراحت کرده باشد، فکر تنهایی است نه تنهایی واقعی؛ او خیال می کند که زن های بیرون زندگی بهتری نسبت به او دارند و یا به عبارت دیگر احساس محرومیت نسبی بیشتر از هرچیز در او تاثیر گذاشته است، و الا در بسیاری از کشورهای در حال توسعه بخش عظیمی از زنان که به شغل خانه داری مشغول هستند چنین چیزی را احساس نمی کنند.44

بنابراین تغییر نگرش در مورد نقش های خانوادگی و اجتماعی زن و شوهر در نتیجه تغییر هنجارهای مربوط به الگوی خانواده سنتی (مرد نان آور و زن خانه دار) یکی دیگر از عوامل اساسی موثر بر افزایش طلاق به شمار می رود. در وضعیتی که برابری جنسی به عنوان یک ارزش عمومی پذیرفته شده و ترویج می شود، احساس بی عدالتی نسبت به تقسیم کار خانگی، رضایت شخصی زنان را از زندگی زناشویی کاهش داده و باعث می شود آنان بیش از مردان به طلاق بیندیشند.45

5.7 استقلال اقتصادی زنان

در دوره های گذشته یکی از مهم ترین دلایلی که زنان را در رابطه زناشویی نگاه می داشت ، کسب امنیت مالی بود؛ اما افزایش بی سابقه ورود زنان به بازار کار در دهه های اخیر، به استقلال اقتصادی آنان منجر گردیده است و این امر چشم انداز طلاق را برای زنانی که از وضعیت زناشویی خود چندان رضایتی ندارند روشن و نوید بخش ساخته است به همین دلیل پژوهش های انجام شده درخواست طلاق از سوی زنان شاغل را بسیار بیشتر از درخواست طلاق از سوی زنان غیر شاغل نشان می دهد.46 زیرا وقتی زن در بیرون از خانه به فعالیتی اقنصادی و پول آور اشتغال دارد و چندان متکی به مرد نیست بلکه چه بیش از زناشویی و چه در جریان زناشویی و چه پس از طلاق، می تواند شخصا معاش خود را نامین کند و به همین جهت از متارکه و طلاق بیمی به دل راه نمی دهد و در منازعات خانوادگی تا آنجا که بخواهد به پیش می تازد.47 از سوی دیگر، استقلال اقتصادی زنان گاه انگیزه مردان را نیز برای طلاق تقویت می کند؛ زیرا مردی که زن شاغل خود را طلاق می دهد، به آسانی از پرداخت هزینه های مربوط به مراقبت از کودک خود فرار می کند.48

6.7 تصادم زمینه ها

با ورود سیل جوانان به دانشگاه ها و گردآمدن افراد مختلف از فرهنگ های متعدد و مکان های بسیار دور در یک مکان، احتمال اینکه زوج هایی که از زمینه های قومی و اجتماعی بسیار متفاوت می باشند، با هم برخورد کنند و ازدواج نمایند، بسیار زیاد است. بدون شک، برای این چنین زوج هایی که از فرهنگ های متفاوتی می باشند، زمینه برای ناسازگاری بین آنها به سبب توقعات و نگرش های مختلف شان افزایش خواهد یافت. در عرض این مشکل تنوع فرهنگی این واقعیت قرار دارد که اجتماعات اولیه (روابط چهره به چهره اعضای فامیل) در بیشتر شهر ها، با رشد حومه های شهری که هر کسی در فکر تجارت خودش است، سست گردیده است و در نتیجه فشارهای سنتی ای که بر زوج های دارای ازدواج متزلزل، توسط اجتماع محلی و ریش سفیدان فامیل تحمیل می شد، دیگر وجود ندارد.49

7.7 آزادی روابط جنسی

انحصار کارکرد ارضای جنسی به نهاد خانواده همواره از پشتوانه های اصلی ثبات و استحکام نهاد خانواده بوده است و با شکسته شدن این انحصار، به طور طبیعی باید در انتظار کاهش تعهد افراد نسبت به حفظ خانواده، سپس افزایش میزان طلاق باشیم. برخی از جامعه شناسان بر این باورند که نگرش عمومی گذشته به فعالیت جنسی به عنوان عملی صرفاً در جهت تولید مثل، به نگرشی جدید تغییر یافته است که آنرا نوعی بازآفرینی تلقی می کند و این، یکی از عواملی است که با افزایش بی بندوباری جنسی در قالب روابط خارج از چهار چوب ازدواج و در نتیجه، به افزایش میزان طلاق انجامیده است.50 زیرا آزادی ارتباطات جنسی قبل از زناشویی و بیرون از زناشویی را به شیوه های گوناگون، جذابیت جنسی هریک از زن و شوهر را برای دیگری تقلیل می دهد و طلاق را که با همبستگی جنسی طرفین نسبت معکوس دارد افزایش می بخشد.51

.8نتیجه گیری

همانطور که می دانیم، مدرنیسم و توسعه غربی اصولی دارد که آنرا به این جا کشانده است. از جمله اصول آن فرد گرایی، لذت گرایی و تک ساحتی انگاری بشر است. نتیجه آن این شده است که بشری که خیال می کرد با کنار گذاشتن خدا به لذت و راحتی و بهشت روی زمین خواهد رسید در عمل، نه تنها بهشت روی زمین را نیافت بلکه بهشت موجود را تبدیل به جهنمی کرد که خودش در آن وا مانده است. تا به این جا گذشت که فرهنگ غرب چه بلایی بر سر خانواده آورده و می آورد و باز خیال می کند که خوشبختی او در این است که طبق هوا و هوس خویش رفتار کند و از هرچه غیر خودش باشد بگریزد تا به آرامش و رفاه برسد اما همانطور که میشل فوکو گفته است: اومانیسم که اندیشه ای بود برای مقابله با نهادهایی مانند سلطنت استبدادی و استفاده از شکنجه بدنی برای اقرار گرفتن از متهم، در عمل موفق به از میان بردن سلطه نشد و فقط شکل های مدرن سلطه را به جای شکل های پیشین آن نشاند و تکید بر حیثیت و شخصیت انسانی نیز خود، تبدیل به بخشی از مکانیسم موِثر برای کاربست نظارت اجتماعی شد. کاربست قدرت با شگردهای نامرئی جدید، انسان باوری سنتی را به کلی بی اثر کرد، مکانیسم های دموکراتیک که برای مقابله با استبداد ایجاد شده بودند دیگر توان مقاومت در مقابل شکل های جدید سلطه را نداشتند، صحبت از حقوق و آزادی های فردی در شرایطی که سلطه نه از جانب دیکتاتور، بلکه از جانب روان پزشک و مددکار اجتماعی است، بی اثر و بی ربط است. در چنین شرایطی سخن گفتن تجریدی از حقوق و آزادی های فردی وضع را بدتر هم می کند.52

ویژگی مهم نظام قدرت جدید غرب این است که آرام و غیر نمایشی است و در نتیجه عملکرد آن بی وقفه و عمیق است. این قدرت، برخلاف قدرت در نظام قدیم، مرکز قابل تشخیصی ندارد و در سراسر شبکه اجتماعی پخش است. این قسم قدرت، ویژگی دولت رفاه اجتماعی است و نه حکومت استبدادی که هدف حمله انسان باوری کلاسیک بود؛ پس انسان باوری کلاسیک در مقابل این نظام قدرت جدید، به کلی خلع سلاح و بی دفاع و در نتیجه برای نقد اجتماع معاصر به کلی بی اثر است. مفاهیم آزادی، خودمختاری، ذهنیت و حقوق فردی که سرچشمه گیرایی و کشش انسان باوری بودند، اکنون خود از عناصر تشکیل دهنده نظام قدرت جدیدند، این مفاهیم به جای آن که مبنای نقد وضع موجود قرار گیرند، خود وسیله اعمال قدرت در نظام جدید شده اند.53

بنابراین دیده می شود که چگونه این فرمول های بنیادی دموکراسی، چه بورژوایی و چه انقلابی، که از قرن هیجدهم تاکنون ما آنی از تکرار آن ها باز نایستاده ایم، ما را به کجا رسانده اند.54

و جای تعجب ندارد که آمار طلاق و انحرافات اجتماعی روز به روز در جامعه ما نیز افزایش پیدا کند و هرچه ما به غرب نزدیک تر می شویم آن گرفتاری ها بیشتر گریبان گیر ما می شود. لذا جا دارد که به خود آمده و برای توسعه در همه زمینه های جامعه، زنان اهل بیت و الگوهای صدر اسلام را مد نظر قرار دهیم و به یاد داشته باشیم که تقلید کردن از غرب هنر نیست (بلکه پی ریزی طرحی نو بر اساس وحی الهی کار افراد بزرگ است) و بدانیم که هر قدم که به طرف غرب برداریم یک قدم بر بدبختیهای این ملت افزوده می شود که در چند سال اخیر به دنبال جو توسعه غربی که در کشور و دانشگاه های کشور ایجاد شد شاهد بودیم که چقدر بر آمار طلاق و انحرافات اجتماعی نیز افزوده شد (به عنوان مثال: خوب است بدانیم هم اکنون سالانه 30 تا 35 درصد از ازدواج ها در ایران به طلاق ختم می شود.) و بخشی از معضلات اجتماعی از جمله قتل، جنایت، دختران فراری و فرزندان نامشروع به روابط نادرست بین دختر و پسر بر می گردد.55

پی نوشت:

.1 فرهنگ عمید.

.2 بستان (نجفی)، حسین، اسلام و جامعه شناسی خانواده، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، قم، 1383، ص 229

3. Curry, T and Jiobu, R and Schwirian

, K. Sociology for the twenty First Century

, Prentice Hall, Upper Saddle River and

.New Jersey, 1997, P267

.4 سالم محمد الجنابی، عائده ، المتغیرات الاجتماعیه والثقافیه لظاهره الطلاق، دارالحریه لطباعه ، بغداد، 1983، ص 33.- 19

.5 بستان، همان، ص .233

.6 همان، ص .237

7. Moore, Stephoen: Sociology Alive,

Stanley Thornes )publishers, L.T.P.1987(

P 121

.8. Ibid

9. Allan, Graham and Crow, Graham,

families, Households and society,

Palgrave, New York, 2001, p 25

10. Moore, ibid, P 121

.11. Allan, ibid, P 26

12. Ward, D. A. and Stone, L.H. Sociology

for the 21st Century, Hunt Publishing

.Company, Dubuque and Iowa, 1998, P 296

13. Lindsey, Linda L. and Beach, Stephen,

Sociology: Social Life and Social Issues,

.Prentice Hall, New Jersey, 2000, P 384

14. Grusec, J. E. and Lytton, H. Social

Development: History, Springer – Verlag,

.New York, 1988, P 411

.15. Lindsey, ibid, P 384

16. Allan, ibid, P 26

17. Grusec, ibid, P 411-412

.18 بستان، همان، ص .238

.19 همان.

20. Moore, ibid, P 94

.21. Moore, Ibid

:22. The Guardian, 10 October 1986. from

.Moore, ibid, P 95

23 Moore, ibid, P 93

.24 Ibid

.25. Ibid

26. Moore, Ibid, P 97

27. Moore, Ibid

28. Moore, Ibid

29. Moore, Ibid

30. Moore, Ibid, P 125

31 Moore, Ibid, P 124

.32 بستان، همان، ص 239 به نقل از )Kuper and kuper, 1985, 208(

33. Myers, david G.Exploring social

Psychology, McGraw Hill, Boston,

2000, P 284

.34 روزنامه کیهان، مورخه 7 شهریور .1384

.35 این جمله کنایه از این است که صرفا به خاطر سقوط ارزش ازدواج در نظر طرفین ، طلاق به راحتی انجام می گیرد، به طوری که به صرف این که دلشان دیگر نخواست با هم زندگی کند همین امر بهترین دلیل برای مجوز بودن طلاق می باشد .

36. Moore, ibid, P 122

37.Social Trends)HMSO, 1986(

from : Moore, Ibid, P 121

38. Moore, ibid, L.T.P.1987, P 123

39. Browne, Ken, An Introduction

to Sociology, p 313)Polity Press, 1994(

40 Moore, ibid, p 123

41. Browne, ibid, p 319

42 Moore, ibid, P 123

43 . S Sharpe, Doube identity

coelican, 1984. fram: Moor, ibid, P 122

.44 بلکه بسیاری از زنان کار در خانه را به کار در بیرون ترجیح می دهند آن ها با استفاده از فرصت بدست آمده در خانه به کارهای اقتصادی متعددی مشغول می شوند یا اجتماعات خاص زنانه، تشکیل می دهند در هیئات مذهبی و مجالس روضه زنانه شرکت می کنند و از طریق این مجالس هم بر علم و دانایی خود می افزایند و هم در جریان امور قرار می گیرند و چه بسا عکس العمل های به جایی هم از آن ها صادر می شود که نمونه این قبیل تحرکات را می توان در تاریخ سیاسی معاصر ایران همانند نقش زنان در قیام تنباکو و مشروطه به نظاره نشست (ر.ک: رمضان نرگسی، نقش مذهب تشیع در هویت زن ایرانی ، مجله بانوان شیعه شماره اول) یا چنان چه ادرواد بروان دراین خصوص می گوید: زنان ایران اگر چه تحصیل کرده و آشنا به تمدن غربی نیستند ولی به هیچ وجه کودن و احمق نیستند و در امور اجتماعی و سیاسی کشور نفوذ دارند و در پشت پرده خیلی کارها با مشارکت و مساعی آن ها می گذرد ، فقط تفوذ زنان ایران آشکار و ظاهر نیست و خارجی ها در نظر او به آسانی از آن مطلع نمی شوند . مثلی معرف که می گویند از صاحب قدرت نباید ترسید بلکه از عواملی که این صاحب قدرت را تحریک می کنند و پشت سر او هستند باید وحشت داشت در ایران وضع چنین است در دربار و مواضع قدرت نقش موثر ولی پشت پرده را دارند . گذشته از این ، استعدادهای بسیاری در اندرون ها و داخل حرامسراها وجود دارد. زنانی که در موسیقی ، شعر ، نقاشی، قلابدوزی و در عین حال سیاست و دیپلماسی به مرحله استادی رسیده اند(سفرنامه بنجامین (نخستین سفیر ایالات متحده امریکا در ایران عصر ناصر الدین شاه) ، س-ج- و- بنجامین ، ترجمه مهندس محمد حسین کردبچه ، سازمان انتشارات جاویدان، چ 2، 1369، تهران، ص )82

45.Huber, Joan and Spitze, Glenna,

Trends in Family Sociology, SAGE

ا.Publications, Newbury, 1988, P 432

.46 بستان، همان، ص .240

.47 مصباح یزدی، جامعه و تاریخ، سازمان تبلیغات اسلامی، تهران، 1372 ص 326

48. Curry, T and Jiobu, R and Schwirian

K, ibid, P 268

49. Moore, ibid, p 123

.50 بستان، همان، ص .241

.51 مصباح یزدی، جامعه و تاریخ، ص 326

.52 حقیقی، شاهرخ، گذار از مدرنیته (نیچه ، فوکو، لیوتار، دریدا) ، نشر آگه ، تهران، بهار 1381، ص .224

.53 همان، ص.225

.54 فوکو، میشل، ایرانیان چه رویائی در سر دارند. ترجمه حسین معصومی همدانی، انتشارات هرمس، تهران، .1377 ص25

.55 روزنامه کیهان، مورخه 7 شهریور .1384