تملق گرایی و بله قربان گویی در دربار محمد رضا شاه

تملق گرایی و بله قربان گویی در درباره شاه چه علتی داشت؟

به اعتقاد مسعود انصاری، پسرخاله فرح و از نزدیکان شاه، شخصی شدن قدرت شاه سبب شد تا حلقۀ کوچکی از قدرت، وابسته و مطیعِ هستۀ مرکزی یعنی شاه در کشور شکل بگیرد. به باور او فرح و شاه و اشرف هر کدام حلقه‎های خودشان را داشتند و از طریق همین افراد به اعمال نفوذ می‎پرداختند.^[1] حلقۀ پیرو قدرت یا شـبکه مـراد و مریدی در زمان محمدرضا شاه را اعضای خانواده سلطنتی، درباریان، رهبران نظامی و امنیتی، اعضای رده بالای مجالس سنا و شورا، وزراء، معاونین وزیران، و اعضای رده بالای تجاری و حرفه‎ای تشکیل می‎دادند. همۀ انتصاب‎ها و انتخاب‎ها براساس میل و ارادۀ شاهانه و توسط همین گروه انجام می‎شد.^[2]

مجلس که پس از پیروزی مردمی نهضت مشروطه به عنوان نماد نمایندگی مردم در تاریخ ایران شکل گرفته بود، از سال ۱۳۰۶ به بعد به مجلس «بله قربان‎گو» تبدیل شد. محمدرضا پهلوی بعد از کودتای 28 مرداد و پس از تثبیت قدرت خود از طریق حمایت‎های همه‌جانبۀ امریکا و انگلیس از سال‎های 1340 مجالس شورای ملی، سنا و مؤسسان(در زمان بازنگری قانون اساسی) را به بله‎قربان‎گو تبدیل کرد. در این زمینه 40 خانوار نخبه ملی وجود داشت که درمجموع 400 کرسی مجلس را در طول 50 سال در اختیار داشتند. یعنی به طور متوسط هر یک از خانواده‎ها، بیش از چهار کرسی داشتند.^[3] شاه وقتی اعضای کابینه خود را به این مجلس می‎فرستاد، مورد تردید قـرار نـمى‎گیرند و اگر هم وزیرى رأى اعتماد نمی‎گرفت بدان جهت بود که با خود شاه چنین خواسته بود. در این زمینه ریچارد کاتم مأمور سفارت امریکا در ایران نوشت که هرگاه در مجلس، تصمیم خلاف نظر شاه اتخاذ و یا اقدامی خلاف نظر شاه انجام می‎شد، به شدت با آنها برخورد می‎گردید.^[4]

نخست‎وزیرانی که در طول دو دهه در ایران به قدرت رسیدند، نیمی از آنها از اعضای این 40 خانواده بوده‎اند.^[5] دکتر منوچهر اقبال نخست‎وزیر شاه از هر لحاظ مطیع و فرمانبر شاه بود و خود را غلام خانه‎زاد شاه می‎دانست. دولت شریف امامی هم که بعد از اقبال روی کار آمد، همان رویۀ اقبال را ادامه داد. او همانند اقبال در صدارت، جز «جان‎نثاری» و «بله‎قربان گفتن»، شیوه دیگری را در مقابل شاه دنبال نکرد. شاه وقتی متوجه شد دولت امینی تاحدودی خارج از دایرۀ بله‎قربان‎گوها رفتار می‎کند،^[6] به بهانه اختلاف نظر در بودجۀ فزایندۀ ارتش او را برکنار کرد و اسدالله علم، وفادارترین نوکر و دوست دیرین و مورد اعتماد خود را با یک مدرک دیپلم برای نخست‎وزیری معرفی می‎کند.^[7] پس از عَلَم، دولت حسنعلی منصور هم همین طور بود. فرمانبرداری و بله‎قربان‎گویی هویدا نیز به گونه‎ای بود که از همۀ پیشینیان خود جلو افتاده بود و به همین دلیل نخست‎وزیری او دوازده سال طول کشید. جالب اینکه گرایش سیاسی همۀ نخست‎وزیران به امریکا بود. پیامدهای نخست‎وزیرانِ بله‎قربان‎گو و چاکر منش شاه، نابودی عقل جمعی و تصمیم گیری جمعی بود.

این روند در نیروهای مسلح نیز با شدّت بیشتری وجود داشت. خاطرات فرح در این زمینه خواندنی است.او می‎گوید: «محمدرضا در ارتش سعی می‎کرد افراد بی‎عرضه و نوکرصفت و بله‎قربان‎گو و حقیر را مصدر امور کند.» ^[8] فرح براساس مشاهداتش در مراسم رسمی یا میهمانی‎ها به نکته عجیبی اشاره می‎کند:

می‎دیدم که چطور افسران عالی رتبه ارتش دست و یا حتی کفش محمدرضا را می‎بوسند. محمدرضا از اینکه گروهی از فرماندهان بلند پایۀ ارتش به ترتیب دستش را می‎بوسیدند بسیار لذت می‎برد.^[9]

نظام بله ‎قربان‎گو موضوعی نبود که فقط فرح نقل کرده باشد، سایر نزدیکان شاه نیز به این ویژگی اشاره کردند.

در هر صورت محمدرضا شاه از دهۀ 1340 به بعد تمام شخصیت‎هایی را که استقلال نسبی از خود نشان می‎دادند، حذف می‎کرد، به گونه‎ای که همۀ اطرافیان و کارگزاران شاه و حتی در نظام بوروکراسیِ این دوره به افرادی نوکر مآب و چاکر صفت تبدیل شده بودند. نظام حامی پروری و چاکرمنشی، شاه را دچار این توهم کرد که خود را عقل کل و همه را بله‎قربان‎گو بداند. محمدرضا که دوست داشت همه بی‎وچون‎چرا مطیع محض و بله‎قربان‎گوی او باشند خود در برابر بیگانگان به ویژه امریکا بله‎قربان‎گو بود. رویۀ محمدرضا در 37 سال سلطنت این بود که در برابر خواسته‎های امریکایی‎ها به خود اجازۀ فکر کردن هم نمی‎داد و فوراً «بله» و «چشم» را به زبان می‎آورد. با این وصف، باید یکی از خدمات بزرگ انقلاب سال ۱۳۵۷ را سقوط خاندان هزار فامیل و حلقه‎های بله‎قربان‎گویان و چاکر‌منش‎های حکومتگر ایران پهلوی دانست. برای پی بردن به این واقعیت کافی است به اعتراف اسداالله علم توجـه کنـیم. وی می‎نویسـد: «مـن بـه یـک طبقـۀ فاسـد پول‌پرست تعلق دارم و ایران تحت سلطه و نفوذ این گروه شانس ناچیزی برای نجـات خود دارد.»^[10]

[1]. محمد برقعی، من و خاندان پهلوی، تهران، البرز، ۱۳۷۰، ص ۵۵.

[2]. نصرالله نوروزی، «ساخت قدرت شخصی و فروپاشی حکومت پهلوی»، مجله راهبرد، ش 9 ،بهار 1375، ص 157.

[3]. جیمز میل، «الگوی روابط قدرت در نخبگان سیاسی ایران»، ترجمۀ مجید خسروی نیک، مجله فرهنگ اندیشه، س3، ش10، تابستان 1383، ص153. در اسناد لانه جاسوسی نیز بر این 40 خانواده تصریح شده است که اعضای آنها از درون حکومت به بخش‎های سیاسی و خصوصی و بالعکس با سهولت فراوان به گردش درمی‎آمدند. افزون بر آنها 150 خانواده دیگر نیز وجود داشتند که از اهمیت ملی برخوردار نبودند لیکن اهمیت بسیار چشمگیری داشتند.

[4]. ریچارد کاتم، ناسیونالیسم در ایران، ترجمۀ فرشته سرلک، تهران، گفتار، 1371.

[5]. جیمز میل، همان، ص153.

[6]. یرواند آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب از مشروطه تا انقلاب اسلامی، همان، ص502.

[7]. غلامرضا نجاتی، تاریخ بیست و پنج ساله ایران، تهران، مؤسسۀ خدمات فرهنگی رسا، 1387، ص 119-220؛ مسعود بهنود، از سید ضیا تا بختیار، تهران، جاویدان،1377، ص495.

[8]. فرح پهلوی، دختر یتیم، به‎کوشش احمد پیرانی، تهران، به‎آفرین، 1387، ج2، ص311.

[9]. همان.

[10] . امیراسدالله علم،گفتگوی من با شـاه، خاطرات محرمانه امیراسدالله علم، همان، ج1، ص122.

ر. ک. «جهاد تبیین»، سیامک باقری