تکامل جامعه

سوال:لطفاً در خصوص اثر «امر به معروف و نهی از منکر» در «تکامل جامعه» توضیح بفرمائید.

پاسخ : امر به معروف و نهی از منکر با کارکرد اصلاح ،نظارت و نقد و کنترل اجتماعی خود ، آثار و برکات متعدد و غیر قابل انکاری در زمینه های مختلف زندگی فردی و اجتماعی بشر داشته و موجبات رشد و تکامل آن را فراهم می نماید .

این عنصر یکی از اساسی ترین عناصر فرهنگ اسلام است که در چارچوب آن، سلامت جامعه در ابعاد مختلف تأمین می گردد و عمل به آن، ضامن بقا و استمرار جامعه و نظام اسلامی خواهد بود. شیخ کلینى ـ رضوان الله علیه ـ در کتاب کافى در ضمن حدیثى از امام پنجم حضرت باقر العلوم ـ علیه السّلام ـ روایت نموده است که فرمود:

«انّ الأمر بالمعروف والنهى عن المنکر سبیل الأنبیاء ومنهاج الصلحاء فریضة عظیمة بها تقام الفرائض وتأمن المذاهب وتحلّ المکاسب وتردّ المظالم وتعمّر الأرض وینتصف من الأعداء ویستقیم الأمر» . (کافی، ج ۵، ص ۵۶ ) یعنى: «امر به معروف و نهى از منکر، راه پیغمبران و طریقه روشن صلحا و شایستگان است.

واجب بزرگى است که به سبب آن واجبات دیگر بپاى داشته مى شود و راهها امن، و کسبها حلال مى گردد و اموال و حقوقى که به ستم و غصب گرفته شده به صاحبانش ردّ مى شود و زمین، معمور و آباد مى گردد و از دشمنان انتقام گرفته مى شود و کارها راست و مستقیم مى گردد. »

در آیه «ولتکن امه یدعون الی الخیر و یامرون بالمعروف و ینهون عن المنکر و اولئک هم المفلحون»(۱۰۴ آل عمران) دو مسأله مطرح شده است؛ دعوت به خیر، امر به معروف و نهی از منکر. قرآن می فرماید بعد از اینکه این جدایی ها در میان شما از میان رفت و احساسات قومی و قبیله ای و به هم پیوستگی های کاذب را فراموش کردید، حالااز مسلمانان می خواهد که از شما انسان های پراکنده باید امتی به وجود آید که دارای هدف و رهبری باشد که دعوت به سوی نیکی کند، وقتی قدرت دارد به معروف امر کند و از کارهای ناشایسته نهی کند و چنین جماعتی رستگار است و اینها هستند که می توانند پیشرفت کنند.

شهید دکتر بهشتی در در توضیح این موضوع می آورد: «دعوت به خیر یعنی چه؟ آیا دعوت به خیر به این صورت است که مثل آدم های خودستا دائماً قلم به دست بگیریم، منبر برویم، سخنرانی کنیم و بگوییم این ما هستیم که این امتیازات را داریم؟ یا منظور از دعوت به خیر این است که امام(ع) به شیعه می گوید که مردم را به خویشتن و راه خویشتن دعوت کنید با غیر زبانتان؟…دعوت به خیر در اسلام شاید ۱۰درصد هم به زبان نبود و شاید بیش از ۹۰ درصدش به عمل بود.» امر به معروف و نهی از منکر، ناظر به صیانت جامعه، و راهکاری برای سالم سازی محیط اجتماعی است و همان گونه که آیت اللَّه شهید بهشتی توضیح داده است حساب امر به معروف و نهی از منکر، حساب محیط سازی است، محیط سالم برای پرورش سالم و صحیح استعدادهای خیر نهفته در انسانها به وجود آوردن.

مسأله بهداشت محیط اجتماعی است (شهید بهشتی، بایدها و نبایدها، ص ۱۷۸.) و به تعبیر آیت اللَّه شهید مطهری: امر به معروف و نهی از منکر، ایجاد نوعی تعهد و مسؤولیت اجتماعی در افراد نسبت به سرنوشت اجتماع است( شهید مطهری، سلسله یادداشتها، ج ۱، ص ۲۴۷.)

خداوند متعال حکمت را در سه دستور امر به معروف، نهی از منکر و ایمان به خدا بیان می دارد و این سه ویژگی بایستی در بین مؤمنین رایج باشد. فراموشی این سه خصلت سبب کاهش فضیلت آن جامعه نزد خداوند متعال است. اقامه امر به معروف و نهی از منکر، دفاع از سلامت جامعه است. لذا از رسول خدا(ص) نقل است که اگر معصیت مخفیانه انجام گیرد، فقط به عاملش زیان وارد می کند ولی اگر آشکارا صورت گیرد و هیچکس برای رفع و تغییر آن برنخیزد ضررش متوجه کل جامعه خواهد بود و خشک و تر با هم خواهند سوخت. به همین دلیل آثار مثبت امر به معروف و نهی از منکر و این سنگر دفاعی در اجتماع، تأمین ثبات و توسعه ارزش ها در جامعه انسانی است و تضمین کننده استمرار هنجارها در جامعه و مانع بروز ناهنجاری است و ترک آن ایجاد فرصت برای تغییر نظام اجتماعی از سوی دشمنان است.

از منظر عقلی نیز چون انسانها دارای زندگی اجتماعی اند و در پیمودن مسیر حیات نمی توانند به شکل فردی نیازهای خود را تأمین کرده و از همکاری دیگران بی نیاز باشند، از این رو در جامعه، تحت تأثیر اندیشه ها، اخلاق و رفتار دیگران قرار دارند، وعقل حکم می کند که برای حفظ کیان جامعه از فساد و تباهی، باید با منکرات برخورد شود.

هیچ یک از افراد بشر، زندگی جداگانه از دیگران ندارند. انسان مدنی بالطبع است و همه از عقاید و رفتار یکدیگر، تأثیر می پذیرند. انحراف یک فرد، نه تنها خود او را ساقط می کند، بلکه بر محیط اجتماعی نیز اثر گذاشته و جامعه را به سوی تباهی می برد، لذا عقل فرمان می دهد که همه افراد، با نظارت فراگیر خویش، جامعه را حتی الامکان حفظ کنند. شرع نیز همین وظیفه را واجب کرده است. همان گونه که در بیماریهای جسمی واگیردار، باید با جلوگیری از سرایت بیماری، سلامت جامعه را حفظ کرده در مورد امراض روحی و اخلاقی نیز این مسؤولیت وجود دارد و هر گونه سهل انگاری در برخورد با آن، به سقوط جامعه وفراگیر شدن فساد در آن می انجامد. پایه و اساس این استدلال بر مسؤولیت انسان در قبال جامعه قرار گرفته است.

همچنین در بررسی آثار امر به معروف و نهی از منکر باید توجه داشت که این فریضه دارای مراتب مختلفی است که هر مرتبه از نقش مهمی در تکامل مادی و معنوی فرد و جامعه بر خوردار است . از نظر اسلام نیز امر به معروف و نهی از منکر مرتبه ای دارد که مستلزم اعمال زور است. اینجاست که همه فقها معتقدند که این مرتبه امر به معروف و نهی از منکر وظیفه دولت اسلامی است زیرا اگر به عهده مردم باشد موجب هرج و مرج خواهد بود. به عنوان نمونه اقدامات نیروی انتظامی در زمینه سامان دادن به ترافیک ، به نظم درآوردن حرکت موتورها و به طور کلی رفت و آمد خودروهای شهری ، اجرای طرح امنیت اجتماعی و برخورد با افراد شرور و مزاحمان مردم و… مصداق آن مرتبه از امر به معروف و نهی از منکر بود که مستلزم اعمال زور است و وظیفه دولت اسلامی می باشد. که با اصلاح جامعه نقش مهمی در تکامل آن دارد .

در هرصورت امر به معروف آثار و برکات بسیار زیادی در زمینه تکامل و رشد مادی و معنوی جامعه دارد و بررسی مبسوط آن نیازمند تحقیقی مستقل می باشد .و به جهت آگاهی بیشتر به چند روایت اشاره می کنیم: امر به معروف و نهى از منکر

پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر که امر به معروف و نهى از منکر کند ، او جانشین خدا و جانشین رسول او در زمین است .

– پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : خداوند عز و جل از مؤمن ضعیفى که دین ندارد نفرت دارد . عرض شد : مؤمنى که دین ندارد کیست ؟ فرمود : کسى که نهى از منکر نمى کند .

– امام على علیه السلام : پایندگى شریعت به امر به معروف و نهى از منکر و بر پاداشتن حدود (الهى) است .

– امام على علیه السلام : همه کارهاى خوب و جهاد در راه خدا ، در مقایسه با امر به معروف و نهى از منکر چیزى نیست ، مگر همچون آب دهانى که در دریایى ژرف انداخته شود .

– امام على علیه السلام : امر به معروف برترین کارهاى مردم است .

– امام على علیه السلام : بدانید که امـر بـه مـعروف و نهى از منکر ، اجل کسى را نزدیک نکرده اند و روزى کسى را نبریده اند .

– امام حسین علیه السلام : گفته مـى شد : بـر هیچ چشمى که مؤمنِ به خدا باشد روا نیست که ببیند خدا نافرمانى مى شود و خود را فرو بندد مگر آن وضع را تغییر دهد .

– امام باقر علیه السلام : امـر بـه معروف و نـهى از منکر راه پـیامبران است و شیوه نیکوکاران . فریضه بزرگى است که دیگر فرایض به واسطه آن برپا مى شود و راه ها امن مى گردد و درآمدها حلال مى شود و حقوق و اموالِ به زور گرفته شده به صاحبانش بر مى گردد و زمین آبادان مى شود و از دشمنان انتقام گرفته مى شود و کارها سامان مى پذیرد .

خطر رها کردن امر به معروف و نهى از منکر

– پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : یا امر به معروف و نهى از منکر مى کنید ، یا عذاب خدا همه شما را فرا مى گیرد .

– امام على علیه السلام ـ سـفـارش آن حضرت بــه حسنین علیهماالسلام پس از ضربت خوردن توسط ابن ملجم ـ : امر به معروف و نهى ازمنکر را رها مکنید ، که در این صورت اشرار شما زمام امورتان را به دست مى گیرند و آن گاه هر چه دعا کنید ، مستجاب نخواهد شد .

هر کس به کردار عدّه اى راضى باشد

– امام على علیه السلام : هر که به کردار عدّه اى راضى باشد ، مانند کسى است که همراه آنان ، آن کار را انجام داده باشد و هر کس به کردار باطلى دست یازد او را دو گناه باشد : گناه به جا آوردن آن و گناه راضى بودن به آن .

– امام جواد علیه السلام : هر کس کار زشتى را نیک شمارد ، در آن کار شریک باشد .

– امام جواد علیه السلام : کسى که شاهد کارى باشد و آن را ناخوش بدارد ، مانند کسى است که شاهد آن نبوده است و کسى که شاهد کارى نباشد امّا به آن راضى باشد ، مانند کسى است که شاهد آن بوده است .

شرایط کسى که امر به معروف مى کند

پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : کسى که امر بــه معروف مى کند ، باید این کار را با شیوه خوبى انجام دهد .

– رسول خدا صلى الله علیه و آله ـ در پاسخ به این سخن که گفته شد : ما تنها به چیزهایى امر و نهى مى کنیم که خودمان به طور کامل آنها را رعایت کنیم ـ : نه ، بلکه به خوبیها فرمان دهید هر چند خودتان به همه آنها عمل نکنید و از زشتیها باز دارید ، گرچه خود از همه آنها خوددارى نورزید .

امام على علیه السلام : من شأن خود را بالاتر از آن مى دانم که آنچه را خودم ترک نمى کنم ، مردم را از آنها باز دارم ، یا به کارى فرمانشان دهم که خود جلوتر به آن عمل نکنم .

امام على علیه السلام : نفرین خدا بر کسانى که به خوبى فرمان مى دهند و خود آن را فرو مى گذارند و بر کسانى که از زشتى باز مى دارند و خود مرتکب آن مى شوند .

– امام على علیه السلام : نـهى از مـنکر کنید و خود از آن باز ایستید ؛ زیرا دستور دارید که ابتدا خود از کار زشت باز ایستید و سپس دیگران را نهى کنید .

– امام صادق علیه السلام : کسى (باید) امر به معروف و نهى از منکر کند که سه خصوصیت در او باشد : (اوّل) به آنچه فرمان مى دهد ، خود عمل کند و آنچه را نهى مى کند ، خود نیز ترک گوید . (دوم) در امر و نهى خود عدالت را رعایت کند و (سوم) در امر و نهیش ، طریق ملایمت و نرمى پیش گیرد .

کمترین مرتبه نهى از منکر

– پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر یک از شما منکرى را دید ، باید با دست خود آن را تغییر دهد . اگر نتوانست ، با زبانش تغییر دهد (و اعتراض کند) و باز اگر نتوانست ، در قلبش آن را انکار کند و این ضعیف ترین مرحله ایمان است .

– پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هان ! مبادا هراس از مردم مانع از آن شود که فردى از شما حقّ را ببیند و نگوید . (که حقّ گویى) نه اجلى را نزدیک مى کند و نه رزق و روزیى را دور مى گرداند .

– امام على علیه السلام : کسى که در برابر منکر با دل و دست و زبان خویش اعتراض نکند ، او مرده اى است در میان زندگان .

– امام على علیه السلام : رسول خدا صلى الله علیه و آله به ما دستور داد که با افراد گنهکار، با چهره اى گرفته و درهم کشیده رو به رو شویم .

– امام صادق علیه السلام : براى عزّت مؤمن همین کافى است که هر گاه منکرى را ببیند ، خداوند عز و جل بداند که در دل آن را انکار مى کند .

(ترجمه میزان الحکمه ،کلمه امر به معروف) منابع :

۱ . مبانی عقلانی امر به معروف و نهی از منکر ، محمد سروش ، فصلنامه حکومت اسلامی ، ش ۲۴ .

۲ . معیارهای نقد اجتماعی در اسلام از دیدگاه شهید بهشتی ، علیرضا بهشتی ، روزنامه ایران، ۹/۴/۱۳۸۶ .

۳ . امر به معروف ونهی از منکر پشتوانه اتحاد ملی ، نشر شفق .

۴. جامعه ی علوی در نهج البلاغه ، عبدالحسین خسروپناه ، قم : مرکز مطالعات و پژوهش های فرهنگی حوزه ی علمیه ، ۱۳۸۰ .