آیا از نظر اسلام فرزندان هم بر والدین حق و حقوقی دارند؟
بله از منظر اسلامی همان‌گونه‌‌که فرزندان در قبال والدین خود وظایف و تکالیفی دارند، والدین نیز در قبال فرزندان خود مسئول هستند
مهم‌ترین حقوق فرزندان بر والدین عبارت‌اند از:
تربیت
مهم‌ترین رسالت والدین در قبال فرزندان تربیت نیکوی آن‌هاست؛ ازاینرو، به این حق در آموزه‌های دینی اهمیت فراوانی داده شده و روایات بسیاری در كتاب‌های فقهی و جوامع حدیثی آمده است؛
امام سجاد علیه السلام فرمودند:
حق فرزندت بر تو آن است كه بدانی وجود او بخشی از وجود توست و نيک و بدی‌های او در اين دنيا وابسته به توست و تو در مقام سرپرستی او مسئول هستی
كه وی را با ادب و تربيت صحيح پرورش دهی و او را به [سوی] پروردگارش راهنمايی كنی و در اطاعت و فرمان‌برداری حضرت حق ياری‌اش دهی.
پدری باشی كه به وظيفۀ خود آشنا و به مسئوليت خود آگاه است؛ پدری كه می‌داند اگر به فرزندش نيكی كند، اجر و پاداش خواهد داشت و اگر دربارۀ او بدی كند، مستحق مجازات و كيفر خواهد بود.[1]
رسول اکرم ص فرمودند: «فرزندانتان را گرامی دارید و خوب تربیت كنید تا خدا شما را بیامرزد.»[2]
امام خامنه‌ای نیز در اشاره به این وظیفۀ والدین می‌فرمایند:
یکی از وظایف مهم زن این است که فرزند را با عواطف، با تربیت صحیح، با دل‌‌دادن و رعایت و دقت، آن‌‌چنان بار بیاورد که این موجود انسانی، چه دختر و چه پسر، وقتی بزرگ شد،
از لحاظ روحی، یک انسان سالم، بدون عقده، بدون گرفتاری، بدون احساس ذلت و بدون بدبختی‌ها و فلاکت‌ها و بلایایی که امروز نسل‌های جوان و نوجوان غربی در اروپا و امریکا به آن گرفتارند، بار آمده باشد.
بچه‌ها را متدیّن بار بیاورید؛ متدیّن بارآوردن بچه‌ها همان چیزی است که می‌تواند آیندۀ این کشور را آباد کند.[3]
حقوق فرزندان
تعلیم و آموزش
آشنایى با آداب عملى و راه و رسم صحیح زندگى، سرمایه اى بس گران‌‌قدر است كه كودكان از والدین خود به ارث مىبرند.
از منظر اسلام، والدین وظیفه دارند بهترین علوم را در کانون خانواده به فرزندان خویش بیاموزند،
ازجمله: آداب و مناسک دینى، ارزش‌هاى اخلاقى، فرهنگ درست زندگی‌‌کردن، دانش‌ها، تخصص‌ها و مهارت‌های موردنیاز زندگی، قوانین حاكم بر روابط و مناسبات انسانى، آموزش‌های لازم دربارۀ چگونگى تغذیه، پوشش، معاشرت و نیز مسئولیتهاى مختلف درون و برون خانه.
رسول اکرم ص فرمودند: «حَقُّ الْوَلَدِ عَلی والِدِهِ اَنْ يعَلِّمَهُ الْكِتابَةَ، وَ السِّباحَةَ، وَ الرِّمايةَ؛[4] بر پدر لازم است به فرزندش نوشتن، شنا و تیراندازی تعلیم دهد.»
و امیرالمؤمنین علیه السلام نیز فرمودند: «مُرُوا اَوْلادَكُمْ بِطَلَبِ الْعِلْمِ؛[5] از فرزندان خود بخواهید به دنبال علم و دانش بروند.»
تکریم فرزندان
تکریم و گرامیداشت فرزندان و احترام به آنها، ازجمله توصیه‌های اسلام به والدین است.
احترام به فرزندان، روحیۀ استقلال و اعتمادبه‌‌نفس را در آنان تقویت و به رشد سالم شخصیت‌شان کمک میکند و به محبوبیت آنان در میان همسالان‌‌شان می‌انجامد
و به‌‌تدریج استعداد پذیرش و ایفای نقش رهبری و مدیریت را در ایشان شکوفا میکند؛
رسول اکرم ص فرمودند: «أَكْرِمُوا أَوْلَادَكُمْ وَ أَحْسِنُوا آدَابَهُمْ يُغْفَرْ لَكُمْ؛[6] فرزندان خود را تکریم کنید و به آنها ادب بیاموزید تا آمرزیده شوید.»
مردی از حضرت پرسید: حقّ فرزندم بر من چیست؟ حضرت فرمودند: «تُحَسِّنْ اِسْمَهُ وَ اَدِّبْهُ، وَ تَضَعُهُ مَوْضِعاً حَسَناً؛[7] نامش را نیكو انتخاب كن، به‌خوبی او را ادب نما و وی را در جایگاهی نیكو بگذار.»
برگزیدن نام نیکو
انتخاب نام نیكو در شخصیت كودكان نقشى بسزا دارد.
در روایات اسلامى نام نیكو نهادن بر فرزند، ازجمله حقوق آنان بر والدین شمرده شده است؛
امام کاظم علیه السلام فرمودند: اَوَّلُ ما يبَرُّ الرَّجُلُ وَلَدَهُ اَنْ يسَمِّيهُ بِاِسْمٍ حَسَنٍ فَلْيحْسِنْ اَحَدُکُم اِسْمَ وَلَدِهِ.[8] نخستين احسان و نيکی که پدر در حقّ فرزندش روا می‌دارد، انتخاب نام زيبا برای اوست؛
پس، لازم است هريک از شما نام نيکو برای فرزند خود انتخاب کند.
امام علی علیه السلام فرمودند: وَ حَقُّ الْوَلَدِ عَلَى الْوَالِدِ أَنْ يُحَسِّنَ اسْمَهُ وَ يُحَسِّنَ أَدَبَهُ وَ يُعَلِّمَهُ الْقُرْآن.[9]
حقّ فرزند بر پدر سه چيز است: نام نيکو برای او انتخاب کند، او را به نيکی ادب کند و به وی قرآن بياموزد.
و امام رضا علیه السلام فرمودند: اَوَّلُ ما يبَرُّ الرَّجُلُ وَلَدَهُ اَنْ يسَمِّيهُ بِاِسْمٍ حَسَنٍ فَلْيحْسِنْ اَحَدُکُم اِسْمَ وَلَدِهِ.[10]نخستين احسان و نيکی که پدر در حقّ فرزندش روا می‌دارد، انتخاب نام زيبا برای اوست؛ پس، لازم است هريک از شما نام نيکو برای فرزند خود انتخاب کند.
تغذیۀ حلال
از نظر اسلام، تغذیه علاوه‌‌بر اثر مادّى بر جسم، برحسب اینكه از راه حلال یا حرام به دست آمده، آثارى متفاوت در روح و شخصیت انسان بر جا می‌گذارد؛
امام باقر علیه السلام فرمودند: «هر مالی که از راه حرام به دست آید، شیطان در آن شریک است و اگر کسی اثرات این مال در وجودش باشد و هم‌‌بستر شود،
در نطفۀ به‌‌وجود‌‌آمده نیز شیطان شریک است.»[11]
امام صادق علیه السلام فرمودند: «كَسْبُ الْحَرامِ يَبينُ فِى الذُّرِيَّةِ؛[12]
درآمد حرام در نسل و فرزندان آدمى ظاهر مىشود.» براین‌‌اساس، از وظایف والدین این است که بکوشند روزى پاک و حلال براى خانوادۀ خود فراهم کنند.
رعایت مساوات و عدالت میان فرزندان
حقّ دیگر فرزند بر والدین این است که پدر و مادر در زندگی با وی به عدالت رفتار کنند و از هرگونه تبعیض و بی‌عدالتی بین فرزندان بپرهیزند.
بی‌توجهی به این حق، نه تنها مشکلات روانی در فرزندان ایجاد میکند، بلکه چه‌‌بسا حس حسادت و انتقام را در آنها بر‌انگیزاند که ریشۀ بسیاری از نابهنجاری‌هاست.
رسول اکرم ص فرمودند: «بین فرزندانتان عدالت را رعایت کنید؛ چنان‌‌که دوست دارید آنها در احسان و لطف با شما به عدالت رفتار کنند.»
و: «بین فرزندانتان در هدایا به مساوات عمل کنید.»[13] نیز: «خداوند دوست دارد كه میان فرزندان خود، حتی در بوسیدن آنها به عدالت رفتار كنید.»[14]
فراهم‌‌کردن مقدمات ازدواج
یکی از وظایف والدین، بسترسازی مناسب برای ازدواج فرزندان است.
اسلام توصیه میکند که والدین پیش از آنکه زمینۀ آلودگی فرزندان فراهم شود، به فکر ازدواج آنها باشند و مقدمات آن را فراهم سازند؛
قرآن کریم می‌فرماید: «وَأَنکحُوا الْأَيَامَی مِنکمْ وَالصَّالِحِينَ مِنْ عِبَادِکمْ وَإِمَائِکمْ (نور: 32)؛
افراد بی‌همسر و غلامان و کنیزان درستکار خود را همسر دهید.»
رسول اکرم ص فرمودند: «حقّ فرزند بر پدر این است كه برای او نام نیكو انتخاب كند و اگر زمانش رسیده، زمینۀ ازدواج او را فراهم کند و به او نوشتن یاد دهد.»[15]
محبت و مهرورزی
مهرورزی و محبت ازناحیۀ والدین، زمینۀ رشد شخصیت فرزندان و تأمین نیازمندی‌های روانی آنها را فراهم می‌سازد؛
ازاینرو، در روایات دینی توصیه شده که والدین، همۀ فرزندان خود را در دامان محبت خویش بپرورانند و به آنها محبت کنند؛ رسول اکرم ص فرمودند: هركس فرزندش را ببوسد، خداوند برايش يک حسنه مى‌نويسد
هركس فرزندش را خوشحال كند، خداوند در روز رستاخيز او را شاد خواهد کرد و هركس به فرزندش قرآن بياموزد، در روز قيامت پدر و مادر او را فرا مى‌خوانند و به آنان دو لباس مخصوص مى‌پوشانند كه چهرۀ بهشتيان از نور آن لباس‌ها روشن مى‌گردد.[16] فرزندان خود را بسیار ببوسید، زیرا برای شما در هر بوسیدن درجه‌ای است.[17]
عبدالله‌بن مسعود گوید:
«نزد پیامبر ص بودم. وقتی حسینبن علی علیه السلام وارد شد، پیامبر ص وی را گرفت و بوسید و دهانش را بر دهان وی نهاد و فرمود:
«خدایا! من او را دوست می‌دارم؛ پس، تو نیز دوست بدار او را و هرکه وی را دوست می‌دارد.»[18]
در روایتی دیگر وارد شده که روزى پیامبر اكرم ص فرزند خردسال خود، امام حسن علیه السلام را بوسید. اقرع‌‌بن حابس عرض كرد: من ده فرزند دارم كه تاكنون هیچ‌‌یک از آنها را نبوسیده ام.
پیامبر صر به او نگاه كرده و فرمودند: «مَنْ لا يَرْحَمْ لا يُرْحَمْ؛ کسی که رحم نکند، مورد رحمت قرار نمی‌گیرد.»[19]
منابع
[1]. «وَ أَمَّا حَقُّ وَلَدِکَ فَأَنْ تَعْلَمَ أَنَّهُ مِنْکَ وَ مُضَافٌ إِلَیکَ فِی عَاجِلِ الدُّنْیا بِخَیرِهِ وَ شَرِّهِ وَ أَنَّکَ مَسْئُولٌ عَمَّا وَلِیتَهُ بِهِ مِنْ حُسْنِ الْأَدَبِ وَ الدَّلَالَةِ عَلَی رَبِّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ الْمَعُونَةِ لَهُ عَلَی طَاعَتِهِ فَاعْمَلْ فِی أَمْرِهِ عَمَلَ مَنْ یعْلَمُ أَنَّهُ مُثَابٌ عَلَی الْإِحْسَانِ إِلَیهِ مُعَاقَبٌ عَلَی الْإِسَاءَةِ إِلَیهِ» (محمدبن حسن حر عاملی، همان، ج 15، ص175).
[2]. «أَكْرِمُوا أَوْلَادَكُمْ وَ أَحْسِنُوا أَدَبَهُمْ یغْفَرْ لَكُم» (حسن‌‌بن فضل طبرسی، مکارم الاخلاق، قم، الشریف الرضی، ۱۳۷۰، ص223).
[3]. بیانات امام خامنه‌ای در اجتماع زنان خوزستان، 20/12/1375، دسترسی در: https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=7284.
[4]. ابوالقاسم پاینده، همان، ص341.
[5]. محمد محمدی ری‌شهری، میزان الحکمه، ج 13، ص507.
[6]. حسینبن محمدتقی نوری، ج 15، ص168.
[7]. محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج 6، ص48.
[8]. محمد محمدی ری‌شهری، میزان الحکمه، ج 5، ص406.
[9]. نهج‌‌البلاغه، تصحیح صبحی صالح، حکمت 400.
[10]. محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج 6، ص18.
[11]. «مَا كَانَ مِنْ مَالٍ حَرَامٍ فَهُوَ شِرْکُ الشَّیطَانِ قَالَ وَ یكُونُ مَعَ الرَّجُلِ حَتَّى یجَامِعُ فَیكُونُ
مِنْ نُطْفَتِهِ وَ نُطْفَةِ الرَّجُل» (محمدباقر مجلسی، ج 57، ص342).
[12]. محمدبن حسن حر عاملی، ج 12، ص53.
[13]. «سَوُّوا بَینِ أَولَادِکُم فِی العَطیهِ» (نهج الفصاحه، ابوالقاسم پاینده، ص519).
[14]. «إنّ الله تعالی یحِبُّ أَن تَعدِلوُا بِینِ أَولَادِكُم حَتَّی فِی القُبَلِ» (همان، ص306).
[15]. «حَقُّ الْوَلَدِ عَلی والِدِهِ اَنْ یحْسِنَ اِسْمَهُ، وَیزَوِّجَهُ اِذا اَدْرَکَ وَیعَلِّمَهُ الْكِتابَةَ»
(محمد محمدی ری‌شهری، میزان الحکمه، ج 13، ص504).
[16]. «مَنْ قَبَّلَ وَلَدَهُ كَتَبَ اَللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لَهُ حَسَنَةً وَ مَنْ فَرَّحَهُ فَرَّحَهُ اَللَّهُ یوْمَ اَلْقِیامَةِ
وَ مَنْ عَلَّمَهُ اَلْقُرْآنَ دُعِیَ بِالْأَبَوَینِ فَیكْسَیانِ حُلَّتَینِ یضِیءُ مِنْ نُورِهِمَا وُجُوهُ أَهْلِ اَلْجَنَّةِ» (محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج 6، ص49).
[17]. «اَکثِرُوا مِنْ قُبْلَةِ اَوْلادِکُمْ فَاِنَّ لَکُمْ بِکُلِّ قُبْلَةٍ دَرَجَةً» (تفصیل وسائل الشیعه، محمدبن حسن حر عاملی، همان، ج 21، ص485).
[18]. علی‌‌بن محمد خزاز رازی، كفایة الاثر فی النص على الائمة الاثنی‌‌عشر، قم، بیدار، ۱۳۶۰، ص80.
[19]. محمدبن حسن حر عاملی، همان، ج 15، ص203.
