زن، خانه و خانواده در کلام و سیره پیامبر اعظم(ص)

نیاز به داشتن هم صحبت و همسر و ایجاد رابطه محبت آمیز دوطرفه، نخستین انگیزه شکل گیری زندگی مشترک و پیدایش خانواده است. هرگونه بی توجهی در این رابطه، موجب تزلزل بنیان خانواده و بی علاقگی دو طرف به زندگی مشترک و حتی به اصل زندگی خواهد شد. برای مثال، اگر زن ببیند که همسرش به او بی مهری و بی توجهی می کند، بی درنگ دچار احساس سرخوردگی و کاهش اعتماد به نفس می شود. در این میان، با در نظر گرفتن نقش های مهم زن در خانواده در مقام مدیر و مادر، زن چگونه می تواند با این احساس سرخوردگی و شکست و کاهش اعتمادبه نفس، روحیه مادرانه و دیگر ویژگی های لازم برای ساخت زندگی رو به رشد را در خود حفظ و تقویت کند؟

باید بپذیریم که از میان سه عنصر فرد، خانواده و جامعه، خانواده در رأس این هرم قرار می گیرد؛ زیرا هرگونه اختلال، تنش، تزلزل، کمبود محبت، کم رنگ بودن ارتباط عاطفی درست و نارسایی ها و گرفتاری های اخلاقی و تربیتی در خانواده، در شکل گیری شخصیت فرد و به دنبال آن، پایه ریزی یک جامعه، اثر مستقیم دارد.

بدیهی است آنچه در همه روزگاران می تواند این مثلث را از خطر نابودی و فروپاشی نجات دهد، بازگشت به اصل دین و چنگ زدن به ریسمان معنویت است؛ معنویتی که کمبود آن به ویژه در جوامع غربی آشکارا درک می شود و به همین دلیل، امروزه، موج بازگشت به معنویت به ویژه گرایش به اسلام در سرزمین های مغرب زمین، معضلی برای سیاستمداران و بزرگان آنهاست و توان ایستادگی در برابر این گرایش عظیم را ندارند. در واقع، دوری از معنویت و به تبع آن کمبود عاطفی، پوچی فکری و تزلزل خانوادگی، سبب دل زدگی غربی ها از نوع زندگی موجود شده است.

همه انسان ها بر اساس فطرت خویش نیروی عظیمی از معنویت و خداجویی را در وجود خود احساس می کنند. حال چرا انسان مدرن در شرایط زندگی کنونی، دچار احساس پوچی و کمبود روحی می شود؟ در پاسخ به این پرسش باید گفت بعضی از افراد در جوامع امروزی، همواره می کوشند با خدای درون خود یا همان نیروی عظیم معنوی، مبارزه و با دست بشری، آن نیروی فرابشری را نابود کنند. بدین ترتیب، در طول این جنگ بی نتیجه، گرفتار نوعی احساس پوچی یا آشفتگی و افسردگی می شوند؛ چون آنها همواره در سرزمین جنگ زده و با شکست و ناکامی بی پایان به سر می برند. زمانی که از این مبارزه خسته می شوند و در خود قدرت ادامه این جنگ بی سرانجام را نمی بینند، خواهان بازگشت به نقطه اول و اصل فطرتشان هستند و این نقطه اول، جایی نیست جز معنویت و عشق به خدا و در یک کلمه «دین»

برای فهم این مطلب و زنده کردن این نیاز در وجود خود، لازم است به رفتار و سیره عملی اسوه محبت و عاطفه، پیامبر مهربانی ها، آخرین فرستاده خداوند، محمد مصطفی(ص) بنگریم و عمل کنیم. بدون شک، در شرایط امروزی، بیش از هر زمان دیگر، به پیروی از الگوی عملی پیامبر، این اسوه حسنه نیازمندیم، همان گونه که در قرآن مجید به نقش اخلاق پیامبر در پیشبرد اسلام و جذب دل ها تصریح شده است:

«فَبِما رَحْمَه مِنَ اللّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کنْتَ فَظّا غَلیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِک فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شاوِرْهُمْ فِی اْلأَمْرِ».1

ای رسول ما، در سایه لطف و رحمت خدا، با مردم مهربان شده ای و اگر خشن و سنگ دل بودی، مردم از گرد تو پراکنده می شدند. پس آنها را ببخش و برای آنان آمرزش بخواه و با آنها در کارها مشورت کن.

پیروی از اصول اخلاق خانوادگی پیامبر و بیان کلام و سیره ایشان در ارتباط با زن و خانواده، امری ضروری در زندگی بشر در همه دوره هاست. بر این اساس، رفتار پیامبر اسلام در خانه و با خانواده و سفارش های ایشان در این زمینه به ویژه در موضوع «زن»، بهترین راه حل ها برای مشکلات زندگی همه انسان هاست. در اینجا، نمونه هایی از رهنمودها و سیره پیامبر را در این زمینه بیان می کنیم:

رفتار با همسر

«اَلا خَیرَکم، خَیرکم لِنِسائِهِ و انا خَیرکم لِنِسائی».2

آگاه باشید، بهترین شما کسی است که نسبت به همسرانش بهتر باشد و من بهترین شما نسبت به همسرانم هستم.

احترام و خوش رفتاری، حق شناسی، محبت، وفاداری در حق همسر و شریک بودن در غم ها و مشکلات او، از نشانه های نیک «همسرداری» است. مرد موظف است حتی در برابر تندی و خشونت همسر خود با صبر و حوصله، سازگاری کند، به گونه ای که پیامبر همواره مردان امت خود را سفارش می کرد با بدی ها و بدخلقی های همسران خود کنار بیایند و به آنها مهربانی کنند.

خداوند نیز در قرآن می فرماید: «وَ عاشِرُوهُنَّ بِالْمَعروف؛ با زنان به نیکی رفتار کنید.»3 لفظ «معروف» را که در این آیه به کار رفته است، باید در رفتار پیامبر با زنان جست وجو کرد. با اینکه بیشتر زنان پیامبر، پیر و سال خورده بودند، حضرت با آنها با صبر و حوصله و مهربانی و احترام رفتار می کرد؛ این یعنی «معروف». یکی از همین معروف ها، وفاداری به همسر است. وفاداری، از زیباترین جلوه های عشق ورزی در زندگی مشترک است. وفاداری یعنی سپاس، قدردانی و فراموش نکردن زحمت ها و خوبی های همسر حتی پس از مرگ او. وفاداری پیامبر اسلام به حضرت خدیجه(س)، یکی از برجسته ترین نمونه های اخلاقی در سیره پیامبر است.

رسول خدا(ص) تا پایان عمر، قدردان زحمت ها و مهربانی های حضرت خدیجه(س) بود و همواره می فرمود: «هیچ کس خدیجه نمی شود.» وفاداری تنها یکی از جلوه های عشق است. پیامبر همواره مردان را به رعایت تمام جلوه های محبت و اصول خوش رفتاری با زنان سفارش می کرد. از دیدگاه پیامبر، رفتار زن در زندگی مشترک، به نوعی بازتاب رفتار مرد و میزان احترام و محبتی است که مرد در برخورد با زن از خود نشان می دهد. از آنجا که تحمل سختی ها و محدودیت های طبیعی زندگی مشترک، بیشتر بر عهده زن است، مرد باید با رفتار درست و دریغ نکردن عشق و محبت خود، زمینه ساز آمادگی زن برای تحمل این بار سنگین باشد.

در حدیثی ارزشمند از پیامبر اکرم(ص) آمده است:

برادرم، جبرئیل آن قدر سفارش زنان را به من کرد که گمان بردم مرد حق ندارد به همسرش «اُف» بگوید. آنگاه به من گفت: «در رفتار با زنان از خدا بترسید. پس با آنها مهربان باشید و دل های آنان را با رفتار خوبتان پاکیزه کنید تا تحمل زندگی کردن در کنارتان را داشته باشند.4

ازدواج، سنت پیامبر

یکی از بزرگ ترین دغدغه های اجتماعی در جوامع امروزی، مشکلات و مسائل ناشی از ازدواج گریزی جوانان است. این پدیده می تواند ناشی از اندیشه ها و باورهای نادرستی همچون ترس از تعهد، ترس از مسئولیت، ترس از فقر و کاهش اعتماد به نفس باشد.

پیامبر اکرم(ص) با توکل کردن بر خداوند متعال، هیچ یک از این موارد را سد راه ازدواج نمی دانست و معتقد بود تحقق نیافتن این امر مهم، پیامدهای منفی بسیار بزرگ تری از چنین ترس ها و نگرانی هایی برای جامعه خواهد داشت. حضرت رسول(ص) در احادیث زیادی، از ازدواج به عنوان یک سنت حسنه یاد کرده است و جوانان را به این امر مقدس تشویق می کرد.

تأکید پیامبر به ازدواج و تشکیل زندگی مشترک، نشانه اهمیت و ارزش بسزایی است که دین اسلام برای خانواده و ثبات بنیان آن قائل است. رسول اکرم(ص) در این زمینه می فرماید:

«بدترین مردان آنانی هستند که بدون دلیل، ازدواج را ترک می کنند».

«هرکس به خاطر ترس از فقر، ترک ازدواج کند، فضل خدا را جدی نگرفته است؛ چون خداوند تبارک و تعالی می فرماید: «إِنْ یکونُوا فُقَراءَ یغْنِهِمُ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ؛5 اگر فقیر و تنگ دست باشند، خداوند از فضل خود آنان را بی نیاز می کند».

«هرکس ازدواج کند، نصف دین خود را حفظ کرده است. پس در مورد نصف دیگر دین خود تقوای الهی پیشه کند».

«هرکس بخواهد پیرو دین حق باشد، این را بداند که زن خواستن، سنت و شیوه من است».

«درهای رحمت در چهار زمان گشوده می شود: هنگام بارش باران؛ هنگامی که فرزند به صورت پدر و مادر با مهربانی نگاه می کند؛ هنگام گشوده شدن در خانه خدا؛ هنگام ازدواج.6

3.اهمیت مسائل زناشویی و پرهیز از رهبانیت

دین در اذهان عمومی ملت ها، به عنوان عاملی بازدارنده و محدودکننده شناخته شده و پذیرش دین موجب محروم شدن از لذت ها و مبارزه با غرایز تعریف شده است. بر این اساس، علت گرایش به بی دینی و بی خدایی که به ویژه در یکی دو قرن گذشته رواج زیادی داشته است، فرار از این محدودیت های متصور برای رسیدن به مفهوم خودساخته از آزادی بود. درحالی که از زیبایی های دین اسلام این است که در کنار پایبندی به اصول اخلاقی و اعتقادی که مایه آزادی و تجرد روح انسان می شود، اهمیت بسزایی برای بهره بردن از لذت های جسمی نیز قائل است. پیامبر بارها و با هر بهانه ای تأکید می کرد که دین اسلام نه تنها با رهبانیت مخالف است، بلکه در تضاد با آن قرار دارد. توجه پیامبر به مسائل زناشویی و اهمیت دادن ایشان به رفع نیازهای زنان و بررسی مشکلات آنها در این گونه موارد، خود، گواهی است بر این مطلب که زن هم به اندازه مرد و حتی بیشتر از او حق حاکمیت در روابط زناشویی و بهره مندی از لذت های مشروع را دارد.

4. ارزش دختر و دخترداری

در جامعه جاهلیت زده حجاز، داشتن دختر، ننگ خوانده می شد و زنده به گور کردن دختران که یکی از دردناک ترین نمونه های جهل و تعصب در تاریخ است، میان مردم حجاز رواج داشت. به همین دلیل، تولد دختر برای اعراب، اتفاقی تلخ و ناگوار بود. خداوند در قرآن کریم درباره آنها می فرماید:

وَ إِذا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بالاُنثی ظَلّ وَجْهُهُ مُسْوَدّا وَ هُوَ کظیمٌ.7

هنگامی که به یکی از آنان بشارت دختر داده می شد، صورتش از خجالت سیاه می شد و ناراحت و خشمگین می گردید.

پیامبر در چنین جامعه ای برانگیخته شد. بنابراین، یکی از محورهای اساسی رسالت ایشان، مبارزه با این گونه جهل ها و آگاهی بخشی به آنان در اصلاح این باور زشت و دور از عقل و انسانیت بود. به همین دلیل، همواره در کلام و سیره ایشان، ارزشی که برای دختران قائل می شد، به مراتب، بیشتر از پسران بود و درباره آنها سفارش ویژه ای داشت و می فرمود:

بهترین فرزندان شما، دختران شما هستند و از نشانه های خوش قدمی یک بانو، آن است که فرزند نخست او، دختر باشد8

در سیره پیامبر آمده است که هر زمان مژده تولد دختری را به ایشان می دادند، می فرمود: «گلی است خوش بو که روزی اش با خداوند است.9

مهربانی با زن، از صفات خدا

نیاز عاطفی جنس زن، بیشتر از مردان است و از نظر روان شناسی، روح لطیف زن، تشنه درک و محبت و ابراز احساسات از سوی اطرافیان به ویژه شریک زندگی خویش است. کمترین حق یک زن این است که از همسر خود انتظار داشته باشد و محبت و علاقه راستین خود را به او نشان دهد و زن را در احساسات کمال آفرین خود سهیم کند. در واقع، زن انتظار و شایستگی «عشق سخاوتمندانه» را دارد. عشق سخاوتمندانه یعنی عشق ورزی همیشگی، بی منّت و بدون هیچ محدودیت و قید و شرطی. بنابراین، وظیفه مرد است که همواره در جهت احقاق این حق و برطرف کردن این نیاز طبیعی در زن تلاش کند؛ در مقام پدر به یک شکل و در مقام شوهر به شکلی دیگر. دختران نیز به نوعی دیگر و متفاوت و بسیار بیشتر از پسران، به درک محبت پدری نیاز دارند.

بدین ترتیب، مهربان بودن با زن، از صفات زیبای خداوند است. پیامبر اکرم(ص) در این زمینه می فرماید: «خداوند به دختران، مهربان تر از پسران است. هرکس دختر یا زنی یا از محارم خود را خوش حال و راضی کند، خداوند در قیامت، او را خوش حال خواهد کرد».10

از امام صادق(ع) نیز روایت می کنند: «محبت ورزیدن به زنان، از اخلاق پیامبران است.» آن امام بزرگوار در جای دیگر می فرماید: «فکر نمی کنم ایمان کسی افزایش یابد، مگر با زیاد شدن محبت او نسبت به زنان.» همچنین پیامبر در روایت زیبایی درباره محبت کردن به دختر می فرماید: «هرکس دخترش را شاد کند، گویی برده ای از فرزندان اسماعیل را آزاد کرده است».11

رفتار پیامبر در خانه و خانواده

در سیره پیامبر آمده است زمانی که در خانه به سر می برد، همواره در خدمت خانواده خود بود و با آن همه مسئولیت و مشغله ای که داشت، زمان های خویش را به سه بخش تقسیم می کرد. جدا از وقت های معین برای عبادت خدا و کارهای شخصی، بخشی را هم به خانواده اختصاص می داد.

همان گونه که گفته شد، خانواده در رأس هرم فرد، خانواده و جامعه قرار می گیرد. بنابراین، رفتار درست زن و شوهر و فرزندان با یکدیگر، پایه های این هرم را استحکام و به جامعه پاکی و صفا و آرامش می بخشد.

نمونه زیبا و درست این رفتار را نیز در خانه و زندگی خانوادگی پیامبر مهر و رحمت، حضرت محمد(ص) می توان دید.

«پیامبر خدا در خانه که بود، از هر نوع غذایی که فراهم می کردند، می خورد و از هیچ غذایی بدگویی و مذمّت نمی کرد. سر سفره با خانواده می نشست و غذا می خورد، مگر آنکه مهمانی وارد می شد که در آن صورت، با مهمان خود بر سر سفره می نشست».12

از موارد دیگری که بر محبت و همدلی میان اعضای خانواده به ویژه زن و شوهر می افزاید و کانون خانواده را گرم تر و پیوندشان را محکم تر می کند، مشارکت و همکاری در امور است. پیامبر همواره چنین بود و در ساعت هایی که در خانه به سر می برد، به دوختن و وصله زدن لباس هایش می پرداخت، گوسفند می دوشید، زانوی شتر می بست، به خادم خانه در آسیاب کردن گندم کمک می کرد، وسایل خانه را بر پشت خود از بازار به خانه می برد و همیشه می فرمود: «کمک به همسر و انجام کارهای خانه، صدقه و احسان در راه خداست».13

…………………………………………………………………………………………………………

1.سوره آل عمران، آیه 151.

2.سنن النبی، ص 150.

3.سوره نساء، آیه 19.

4.مستدرک الوسایل، محدث نوری، ج 14، ص 253.

5. سوره نور، آیه 32.

6. بحارالانوار، علامه مجلسی، ج 103، ص 221.

7.سوره نحل، آیه 57.

8.بحارالانوار، ج 103، ص 91.

9. بحارالانوار، ج 102، ص 97.

10. وسایل الشیعه، ج 15، ص 104.

11.بحارالانوار، ج 104، ص 69.

12.مکارم الاخلاق، ص 26.

13. بحارالانوار، ج 16، ص 227.