موعظه واجب نیست و امر به معروف نیز مصداق موعظه است؛ بنابراین، چرا گفته میشود امر به معروف واجب است؟
پاسخ:
موعظه با امر به معروف و نهیازمنکر از لحاظ موضوع متفاوت هستند و حکم شرعی آنان نیز یکسان نیست. موعظه در عرف و اصطلاح خیرخواهی و دعوت برای انجام اعمال خیر و نیکیهای فردی و اجتماعی است. اما امربه معروف و نهیازمنکر، امرونهی است نه دعوت و گفتوگو و نصحیت.
باید توجه داشت حکم شرعی همۀ موضوعات، ازجمله امر به معروف و نهیازمنکر، با استناد به فتوای عالمان دینی که قدرت استنباط احکام را از قرآن و سنت و دیگر منابع فقه دارند، روشن میشود نه اینگونه مقایسههای غیرعلمی.
چنانکه امام خمینی در تحریرالوسیله تصریح میکنند امربهمعروف و نهیازمنکر یعنی امرکردن دیگران به واجبات و نهیکردن دیگران از محرمات شرعی.[1] این معنا اساساً با مفهوم موعظه تفاوت دارد. موعظه از مادۀ «وعظ» است بهمعنای اندرزدادن به خیر و نیکیها که توأم با رقّت قلب و مهربانی باشد.[2]
فتوا و نظرات
درادامه، برای نمونه، فتوای امام خمینی، امام خامنهای و آیتالله سیستانی را، که با استناد به آیات قرآنکریم و روایات صحیح، وجوب امربهمعروف و نهیازمنکر را اثبات میکنند بیان میکنیم:
نظر امام خمینی
این دو [امربهمعروف و نهیازمنکر] از والاترین و شریفترین واجبات میباشند و بهوسیلهٔ این دو، واجبات برپا میشود و وجوبشان از ضروریات دین است و منکر وجوبشان در صورت توجه به لازمهٔ انکار و ملتزمشدن به آن از کفار است. و در کتاب عزیز (قـرآن) و احادیث شریفه با زبانهای مختلف بر آنها ترغیب شده است. خداوند متعال میفرماید: «و باید از شما امتی باشند که دعوت به خیر نمایند و امربهمعروف و نهیازمنکر کنند و آنان همان رستگارانند.»[3] و خداوند متعال میفرماید: «شما بهترین امتی هستید که برای مردم پدیدار شدهاید؛ امربهمعروف و نهیازمنکر میکنید و به خدا ایمان میآورید»[4] و آیاتی دیگر.
اهمیت امر به معروف و نهی از منکر در روایات
حضرت رضا (علیه السلام) از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) روایت می کند: «وقتی امت من امر به معروف و نهیازمنکر را برعهدهٔ یکدیگر بگذارند و خود شانه خالی کنند؛ پس، اعلان به رویارویی با خداوند مینمایند.»
و از پیغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) است: «حقیقتاً، خدای عزّوجلّ نسبت به مؤمن ضعیفی که دین ندارد، بغض دارد؛ پس، گفته شد، مؤمن ضعیفی که دین ندارد، چه کسی است؟ فرمود: کسی است که نهیازمنکر نمیکند.» نیز فرموده است: «مادامیکه امت من امر به معروف و نهیازمنکر میکنند و بر نیکی کمک مینمایند، در خیر میباشند؛ پس، وقتی چنین نکردند، برکتها از آنان سلب میشود و بعضی از آنها بر بعضی دیگر مسلط میشوند و برای آنها یاوری نیست نه در زمین و نه در آسمان.»
و از امیرالمؤمنین (علیه السلام) است که خطبه خواند و ستایش خدا را نمود و بر او ثنا فرستاد؛ سپس، فرمود: «اما بعد، همانا از پیشینیان، کسانیکه هلاک شدند، تنها وقتی بود که گناهان را انجام میدادند و ربّانیون و احبار، آنان را از این کار نهی نمیکردند و بهدرستی که آنان چون در معاصی به آخرین درجه رسیدند و ربّانیون و احبار، آنان را از این کار منع ننمودند، عقوبتها بر آنان نازل شد؛ پس، امربهمعروف کنید و نهیازمنکر بنمایید و بدانید که امربهمعروف و نهیازمنکر هرگز اجلی را نزدیک نمیکنند و رزقی را قطع نمینمایند.»
و از امام محمدباقر (علیه السلام) است که فرمود: «در آخرالزمان گروهی هستند که در میان آنان از دستهای ریاکار پیروی میشود که قرآنخواندن و عبادتکردن را به خود میبندند، تازه به دوران رسیدگانی بیخردند، نه امربهمعروف را واجب میشمارند و نه نهیازمنکر را، مگر زمانیکه از ضرر آن آسودهخاطر باشند بهدنبال آن هستند که برای خودشان رخصتی بیابند و عذری پیدا کنند ـ سپس فرمود ـ و اگر نماز به دیگر کارهایی که با اموالشان و یا با بدنهایشان انجام میدهند ضرر میرسانید حتماً نماز را ترک میکردند؛ همانگونهکه، بالاترین و شریفترین واجبات (امربهمعروف و نهی از منکر) را ترک کردند، همانا امربهمعروف و نهیازمنکر واجب بزرگی است که با آن واجبات برپا میشود. در آنجا غضب خدای عزّوجلّ به مرحلۀ کمال میرسد و خداوند همه را با عقابش فرامیگیرد؛ پس، نیکان در خانهٔ بدان و کودکان در خانهٔ بزرگترها نابود میشوند.»
و از محمّد بن مسلم (روایت) است که گفت: «حضرت امام صادق (علیه السلام) به شیعیان نوشت که باید حتماً سالمندان و خردمندان شما به نادانان و ریاستطلبان توجهی بکنند (امربهمعروف و نهی از منکر کنند) و یا آنکه لعنت من حتماً به همهٔ شما خواهد رسید» و احادیث دیگری از این قبیل.[5]
نظر امام خامنهای
امربهمعروف و نهیازمنکر از واجبات و فرایض بسیار مهم و بزرگ اسلامی بهشمار میرود. افرادی که این فریضهٔ بزرگ الهی را ترک میکنند یا در برابر آن بیتفاوتاند، گناهکار خواهند بود و کیفری سخت و سنگین در انتظار آنهاست. امربهمعروف و نهیازمنکر نهتنها بهاتفاق فقهای اسلام واجب است، بلکه اصل وجوب آن جزو ضروریات دین مبین اسلام بهشمار میرود.[6]
نظر آیتالله سیستانی
امربهمعروف و نهیازمنکر از بزرگترین واجبات دینی است.[7] خداوند متعال در قرآنکریم میفرماید:
وَلْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَی الْخَیْرِ وَیَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَأُولٰئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (آل عمران: 104).
باید از شما «اُمّت اسلامی» گروهی باشند که بهسوی نیکی دعوت کنند و امربهمعروف و نهیازمنکر نمایند و آنان هستند که رستگارند.
با این تفاصیل نباید برای اثبات وجوب امر به معروف و نهیازمنکر آن را با موعظه و نصحیت مقایسه کرد. زیرا اساس این دو با هم تفاوت دارند. افزونبر آنکه دلیل وجوب امر به معروف و نهیازمنکر، تصریح آیات قرآن و روایات معصومان است و فقها نیز به استناد همین منابع به وجوب آن فتوی دادهاند.
[1]. ر.ک. سید روحالله موسوی خمینی، تحریرالوسیله، تهران، مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1378، ج 1، ص 525.
[2]. حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، بیروت، دارالقام و دارالشامیة، 1412ق، ص 450؛ ج 12، ص 876؛ مادۀ «وعظ»، در آیات 138 سورۀ آلعمران، 34 سورۀ نور و 120 سورۀ هود، سورۀ یونس آیۀ 57 لفظ «موعظه» بهکار رفته است.
[3]. آل عمران(3)، آیۀ 104.
[4]. آل عمران(3)، آیۀ 110.
[5]. سید روحالله موسوی خمینی، تحریرالوسیله، همان، ص 527.
[6]. سیدعلی حسینی خامنهای، رسالۀ آموزشی، تهران، فقه روز، 1394، ج 1، ص 182.
[7]. سیدعلی سیستانی، توضیح المسائل، مشهد، قلم آذین رضا، 1391، ص 214.
برگرفته از کتاب پرسمان معرفتی بصیرتی 2، قم، زمزم هدایت، 1402، ص 234-231.
فرق امر به معروف و نهی از منکر با وعظ و نصیحت
آیت الله جوادی آملی: امر به معروف غیر از موعظه و ارشاد است
