مقدمه:
مادر به عنوان الگوی عملی و تأثیر گذار، روی شخصیت و طرز تفکر فرزندان به ویژه دختران نقش نمادین دارد و رفتار، کردار و پندار او مستقیما در فرایند رشد و تکوین، تعیینکننده است. در جوامع اسلامی که حتی مردان بزرگ از دامن آنان به معراج میروند. زن جایگاه والایی در توسعه و ترویج فرهنگ اسلامی دارد. امام صادق(ع) میفرمایند: «خوشبخت کسی است که مادرش دارای گوهر گرانبهای عفت باشد».
امام خمینی(ره)، نیز درخصوص میزان نفوذ و تأثیر تربیتی مادران در شخصیت کودکان می فرمود: «سعادت بچهها از دامن مادر شروع میشود. آن قدری که اخلاق مادر در بچه و کودک نورس تأثیر دارد و به او منتقل میشود، از دیگران عملی نیست. مادرها مبداء خیرات هستند و اگر خدای نخواسته مادرانی باشند که بچه ها را بد تربیت کنند، مبدأ شرورند. یک مادر ممکن است یک بچه را خوب تربیت کند و آن بچه، یک امّت را نجات بدهد و ممکن است بد تربیت کند و موجب هلاکت امّت بشود.»
این مجال به دنبال تبیین نقش تربیتی مادران، در ترویج فرهنگ حجاب و عفاف از طریق تحکیم این ارزش والای اسلامی و ایرانی در بین دختران این – مادران نسل های آتی – است.
پوشش مادر و تأثیرآن در فرزندان
از نظر حکم شرعی، واجب نیست مادر همهی اعضای بدن خود را از فرزندان خودش بپوشاند. بنابراین باز بودن سر و گردن، دستها و پاها و ساق پا اشکالی ندارد.
امّا از نظر تربیتی باید بگوییم کودک بهراحتی رفتار و صدای مادر را تشخیص میدهد و آن را دنبال میکند. رفتار مادر برایش کاملاً آشناست و حافظهاش مملو از خاطراتی از این رفتارها است؛ کودک از رفتار و شکل آنها عکسبرداری و در حافظهی خود ذخیره میکند.
پایههای اساسی رشد شخصیت کودکان و نوجوانان از طریق تقلید نهاده میشود و این شیوهی تقلید هم از راه شنیداری و هم از طریق بصری حاصل میشود. تقلید و الگوپذیری از ویژگی های دوران کودکی است. کودک هر آنچه را که ببیند، براساس تقلید میپذیرد و مطابق آنها عمل میکند، بدون اینکه از خوبی و بدی آن اطلاع داشته باشد. چشم و گوش کودک، چون دریچهای باز است و ذهن کودک مانند دوربین عکاسی است که هر چه میبیند در آن منعکس و ثبت میشود.
بنابراین رفتار مادر تأثیر فراوانی بر روی کودکان دارد. آنها نمیتوانند در کارهایشان هدفگیری درستی داشته باشند، لذا تمام توجهاش به پدر و مادر و اطرافیان است، اعمال و حرکات آنها را مشاهده مینمایند و از آنان تقلید میکنند.
این امر در مورد پوشش نیز صدق میکند. اگر مادر همیشه با پوشش مناسب در مقابل فرزندان خود ظاهر شده باشد؛ کودک هم سعی میکند همان پوشش را از مادر تقلید کند و در دوران نوجوانی که نوبت به انتخاب میرسد، سعی میکند با مادر همانندسازی کند و همان شیوهی مادر را برای خود انتخاب کند.
بعضی از والدین تصور میکنند بچهها چیزی نمیفهمند لذا با پوشش نامناسب در مقابل فرزندان خود ظاهر میشوند. غافل از اینکه کودک آنچه را میبیند، در حافظهی خود ضبط کرده، روزی نمونهی آن را از خود بروز خواهد داد.
امام باقر (ع) در این مورد می فرمایند: «بپرهیزید از اینکه در حالی عمل زناشوئی را انجام دهید که کودکی بتواند شما را ببیند و وضعیت شما را توصیف کند.» در حدیثی امام صادق( ع ) میفرماید: «در حالی که کودکی در خانه هست نباید مرد با همسرش جمع شود چون دیدن این منظره به وسیلهی کودک باعث میشود که کودک در بزرگسالی زناکار شود.»
پوشش اطرافیان در بلوغ زودرس کودک نقش مهمی دارد. کودکی که قبل از سن نوجوانی هر روز با بدن نیمهعریان مادر و خواهر مواجه است، زمینهی تحریک جنسی در او سریعتر و زیادتر میشود و باعث ظهور زودرس علائم بلوغ جنسی میگردد. همچنین پوششهای نامناسب والدین در مقابل فرزندان، حیاء و عفت را در دید و منظر آنها کم اهمیت جلوه میدهد. بنابراین لازم است مادر قبل از پنج سالگی در مقابل کودکان پوشش مناسب داشته باشد تا تصویری که در ذهن کودک از مادر باقی میماند، تصویری زیبا و آراسته باشد و الگوی مناسبی از پوشش در ذهن کودک نقش ببندد.
آموزش محرم و نامحرم در خانواده
شناخت صحیح احکام الهی عنصری مهم، در تربیت دینی فرزندانمان محسوب می شود. اگر بخواهیم فرزندان خود را طوری تربیت کنیم که احکام الهی را رعایت نمایند باید از همان کودکی بر طبق دستورات دینی عمل نماییم. برای اینکه دختران و پسران هنگام بلوغ با مشکلی روبهرو نشوند و به تدریج با نقش خاص خود به عنوان دختر و یا پسر آشنایی یابند. بایستی از ابتدا بهطور جداگانه با آنها رفتار شود. این مسأله در مورد دختران اهمیت بیشتری دارد زیرا آنها زودتر از پسران به بلوغ می رسند. در تعالیم اسلامی به این نکته توجه کامل و توصیه شده است که از حدود 6 سالگی، با دختر و پسر با روشی جداگانه رفتار شود. در روایات اسلامی توصیه شده است که دختر بچهی شش ساله را، پسر بچه یا مرد نامحرم نبوسد و در بغل نگیرد. همچنین زن های نامحرم از بوسیدن پسر بچهای که سنش از هفت سال گذشته است، خودداری کنند. همینطور توصیه کرده اند که بستر کودکان در شش سالگی از هم جدا شود. رعایت این اصول سبب می شود که دختران و پسران از همان آغاز به تدریج نقش مردانه و زنانهی مناسب را پیدا کنند و برای بلوغ آمادگی کافی داشته باشند. به هر حال باید از دوران کودکی زمینه برای رشد ویژگی های فطری دختر و پسر در خانواده فراهم آید و هر یک از این دو در مسیری که آفرینش با تدبیری حکیمانه پیش پای آنها نهاده است، سوق داده شوند. کودک موقعی فعل تربیتی درونی را پیدا می کند که خود بهطور فعال در آن نقش داشته باشد. اگر خواهان آن هستیم که کودکان مقررات، ارزش ها، خصایل و فضایل اخلاقی را درونی کنند باید لوازم و شرایط تربیت را بهگونه ای فراهم کنیم که کودک، خود، راغب و مایل به آن شود. مهمترین اصل در تربیت خودانگیخته، مسالهی رغبت ها و علایق کودک است. نوجوانان و جوانان باید خود را چنان با ارزش و با عزم و اراده تصور کنند که خویشتن را از درون کنترل کنند. آنان چنین انتظاری را در خود بپرورانند که حتما می باید دیگران آنها را کنترل کنند. بلکه بایستی به گونه ای رشد یابند که حتی در شرایطی کاملا دور از چشم افراد – که امکان بهره وری نیز برای آنان فراهم باشد – به لحاظ تقوایی، خود را نگه دارند و دست از پا خطا نکنند. نوجوانان را باید به گونهای تربیت کرد که خودکنترل بار آیند. از مسایلی که امام خمینی بیشتر به آن توجه داشتند، محدود بودن ارتباط بین زن و مرد بود. همچنین امام راجع به حجاب دختران می فرمایند: «تا تکلیف نشده حجاب لازم نیست، میتواند هر رنگی که می خواهد بپوشد. ولی وقتی تکلیف شد، دیگر نگویید عیب ندارد. این را به بچه تلقین کرده اید که راجع به مسایل دینی سخت نباشد، باید به بچه فهماند که بعد از سن تکلیف، پسرعمو و پسرخاله نامحرم هستند و باید حجاب داشته باشد. این عیب ندارد. سلیقه های مختلف پدر و مادر مسایل شرع را تغییر می دهد یا از اصل برمی گرداند و برای بچه کار را مشکل می کند. نباید مسایل شرع را برای بچه مشکل کرد. اسلام دین راحتی است. دین سختی نیست.»
شرع مقدس اسلام در رعایت رفتار و پوشش فرد مسلمان حدودی را تعیین کرده است. پوشیده بودن بدن زن و مجاز بودن برای عدم پوشش کفین و وجه و نیز مجاز نبودن مرد و زن در سخن گفتن با یکدیگر به گونه ای که گناه در آن وجود داشته باشد، به عنوان حداقل حدودی است که می باید رعایت شود. در مورد رعایت حدود شرعی در روابط دختر و پسر میباید اولاً ما حدود را به خوبی بشناسیم و از افراط و تفریط بیهوده اجتناب کنیم. ثانیاً فرزندان را افرادی بار بیاوریم که با کنترل درونی رشد کنند نه فقط با کنترل های بیرونی ما. آموزش حدود شرعی و مراعات آنها نه تنها نشانهی عقبماندگی و یا محدود سازی فرزندان نیست، بلکه خود نشانگر دقت و توجه یک خانواده به حدود رفتار اجتماعی است. هر قدر فرهنگ یک خانواده بالاتر باشد، به جزئیات و دقایق زندگی و از آن جمله روابط اجتماعی با دیگران، توجه بیشتری می کند. دختری که در برخورد با افراد نامحرم از نظر پوشش مراعات می کند و نیز رفتاری متین و مطابق دین در مقابل آن-ها دارد، سطح فکر و فرهنگ خود را نشان می دهد
خانواده و بدحجابی فرزندان:
خانواده: بهتحقیق نخستین و مؤثرترین محیط آموزشی و تربیتی انسان، محیط خانوادگی است و اولین مربیان و معلمان او پدر و مادر هستند. خانواده به مثابهی هسته ی اصلی و اولیه ی جامعه بوده، حالات فکری و روانی انسان را شکل می-دهد. کودک از زمان تولّد تا سالیانی چند، در تماسی مستقیم و انحصاری با خانواده است.
کودک در محیط خانواده طریقه ی خوردن، سخن گفتن، لباس پوشیدن و راه رفتن را می آموزد. سلسلهی اعصاب و مغز و ذهن حساس و ظریف کودک از همان آغاز ولادت مانند دستگاهی دقیق از صحنهها، حوادث، رفتار و اعمال، حالات پدر و مادر فیلم-برداری نموده، شخصیت خود را شکل می دهد.
عدم رعایت پوشش اسلامی از سوی مادر و ارتباط پدر و مادر با نامحرم بدون عنایت به موازین اخلاقی و اسلامی، در کاهش حساسیت های اعضای خانواده بهویژه فرزندان نسبت به هنجارها و ارزش های دینی کاملا تأثیرگذار خواهد بود.
بر اساس تحقیقات به عمل آمده، خانواده ی اکثر قریببهاتفاق دختران و زنان بدحجاب و بزهکار یک یا چند ویژگی ذیل را داشته اند:
– از هم پاشیدگی کانون خانواده، (چه به صورت ناقص یا کامل، اتفاقی یا ارادی،
– عدم مراقبت والدین از فرزندان در اثر جهالت، گرفتاری و یا نقیصه های جسمی، حسی و عاطفی.
– اعتیاد، بزهکاری و انحراف یک یا چند عضو خانواده.
– فضای نامطلوب خانوادگی در اثر تبعیض و تحقیر اعضای خانواده بهویژه مادر و فرزندان دختر؛ و یا نازپروردگی، خشونت، حسادت، کثرت عائله و … .
– اختلافات مذهبی یا نژادی (ناهماهنگی در اصول تربیتی.)
– ضعف اعتقادات دینی و عدم حضور و مشارکت پدر و مادر در مراسم و اجتماعات مذهبی .
– رفاه بیش از حدّ و درآمدهای نامشروع و بادآورده.
– فقر، بیکاری و مشکلات شدید مالی.
پیشنهادات:
– به زنان و دختران متدین و عفیف پیشنهاد میشود به طور مستمر مطالعات و تحقیقات خود را درباره ی فلسفه، فواید و مسائل حجاب افزایش دهند.
– خانوادهها، خصوصاً مادران که مسئولیت سنگینتری در تربیت دختران و ارتباط بیشتری با آنها دارند، در مواجهه با نامحرم از حجاب کامل، مثل چادر استفاده نمایند، تا از این طریق فرزندان دختر نیز از همان کودکی با حجاب اسلامی آشنا شوند و با تمرین کردن نسبت به آن انس بگیرند. البته در کنار تمرین و عادت دادن آنان، لازم است مادران ابعاد مختلف حجاب و پوشش و فواید آن را برای دختران تبیین و آنها را به رعایت پوشش کامل اسلامی تشویق و در انتخاب دوستان آنها توجه کنند.
– پرهیز از دوگانگی و حتی چندگانگی در برخوردها و رفتارها و تبلیغ ها و…
– کنترل فرزندان توسط والدین در خروج و ورود از منزل و نظارت بر حضور آنان در مجالس و محافل خصوصی و غیرخصوصی.
– رعایت والدین در استفاده از فیلم های مبتذل و برنامه های ماهواره ای در حضور فرزندان؛ چرا که زمینه ی کنجکاوی آنان ایجاد شده وکودکان نیز به دنبال تقلید بر می آیند.
– رعایت اصول اخلاقی و پوشش مناسب والدین در منزل در حضور فرزندان، پدر در مقابل دختر و مادر در مقابل پسر (و حتی محارم نسبی که ممکن است موجب بروز حوادث بسیار شومی نیز گردد.)
– از بین بردن دغدغهی معیشت برای خانواده ها و کم کردن و در نهایت از بین بردن اختلاف طبقاتی.
– تعیین حدود حجاب اسلامی با عنایت به فرهنگ غنی اسلامی و ایرانی برای دختران و پسران.
– ترویج فرهنگ اصیل اسلامی و قرآنی در صدا و سیما و سینما.
– جلوگیری از تولید و فروش محصولات غیرفرهنگی و البسهی نامناسب.
پی نوشت:
1. عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی قم و مدرس جامع المصطفی(ص)العالمیه.
2. رزاقی، احمد، بدحجابی، ریشهها و راه-کارها(قسمت اول)، خبرگزاری فارس.
3. همان.
4. مکارم شیرازی، ناصر، رسالهی توضیح المسائل، قم، هدف، ص424.
5. فرهادیان، رضا، آنچه والدین و مربیان باید بدانند، رئوف، قم، 1370، ص38.
6. همان.
7. حر عاملی، محمد حسن، وسائل، ج14، ص94.
8. فیض کاشانی، ملا محسن، من لا یحضره الفقیه، ج3، ص275.
9. راهنمای پدران و مادران، ج1، ص77.
10. تربیت طبیعی در مقابل تربیت عاریهای، ص188-189.
11. Sehf-control
12. عاطفه اشرافی، پا به پای آفتاب، ج1، ص212.
13. پا به پای آفتاب، ج1، ص191.
تحلیلی تربیتی بر روابط دختر و پسر در ایران، ص74.