آیا دین با عقل در تضاد است و چگونه اسلام میان این دو تعادل برقرار می‌کند؟
یکی از دغدغه‌های اساسی جوانان امروز این است که آیا دین با عقل در تضاد است؟
برخی افراد دین را جریانی غیرعقلانی معرفی می‌کنند که پیروی از آن به معنای نفی تفکر و استدلال است. اما اسلام، برخلاف این تصور، عقل و وحی را دو بال هدایت انسان می‌داند. این دو نه‌تنها در تضاد نیستند، بلکه مکمل یکدیگرند.
جایگاه عقل در اسلام
اسلام، عقل را به‌عنوان یکی از ابزارهای اساسی هدایت معرفی کرده است. امام علی (ع) می‌فرمایند:
“العقل رسول الحق؛ عقل، پیام‌آور حقیقت است.” این جمله نشان‌دهنده ارزش عقل در اسلام است، زیرا عقل واسطه‌ای برای درک حقیقت الهی معرفی شده است (2).
قرآن نیز بارها انسان را به استفاده از عقل فراخوانده است. در آیه 164 سوره بقره آمده است:
“إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ… لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ.”
این آیه تأکید می‌کند که آفرینش جهان، سرشار از نشانه‌هایی برای کسانی است که از عقل خود استفاده می‌کنند. محمدحسین طباطبایی در تفسیر المیزان توضیح می‌دهد که این دعوت به تفکر، بخشی از برنامه هدایت الهی برای انسان است (3).
رابطه عقل و دین
وحی؛ مکمل عقل
هرچند عقل ابزار بسیار قدرتمندی است، اما محدودیت‌هایی دارد. به‌عنوان مثال، درک برخی حقایق متافیزیکی یا هدف نهایی آفرینش از عهده عقل برنمی‌آید. وحی این کمبود را جبران می‌کند و افق‌های جدیدی را برای انسان باز می‌کند. مقام معظم رهبری در این باره می‌فرمایند:
“عقلانیت اسلامی، تعقل را در چارچوب آموزه‌های وحیانی هدایت می‌کند. این هدایت، نه محدودیت، بلکه تقویت عقل است” (4).
پاسخ به شبهات
یکی از شبهات رایج این است: “چرا اسلام برخی از احکامش را فراتر از عقل بشر می‌داند؟”
اسلام تأکید دارد که عقل، پایه‌ای برای درک احکام است، اما به دلیل محدودیت‌های ذاتی عقل، برخی حقایق الهی تنها از طریق وحی قابل درک هستند. برای مثال، فلسفه نماز یا روزه، فراتر از محاسبات عقلانی است و نیاز به هدایت وحی دارد (5).
کاربرد عقل در زندگی روزمره
تعادل میان عقل و وحی تنها به حوزه‌های نظری محدود نمی‌شود و در زندگی روزمره نیز کاربرد دارد.
- در تصمیم‌گیری‌های فردی: اسلام توصیه می‌کند که پیش از هر تصمیمی، انسان از عقل خود برای بررسی جوانب مختلف استفاده کند.
- در مسائل اجتماعی: اصولی مانند عدالت، از ترکیب عقل و وحی نشأت می‌گیرند و بهترین راه‌حل‌ها را برای جامعه ارائه می‌دهند.
نتیجه
اسلام، عقل را نه‌تنها نفی نمی‌کند، بلکه آن را به‌عنوان ابزاری اساسی برای هدایت انسان معرفی می‌کند. وحی نیز، با تکمیل نقش عقل، انسان را به حقایق بالاتر هدایت می‌کند. این هماهنگی، به جوانان کمک می‌کند تا با اعتماد به عقل و استدلال، پاسخ شبهات را بیابند و ایمان خود را تقویت کنند.
منابع
- حسین میرچراغ خانی، عقلانیت اسلامی، قم: زمزم هدایت، چاپ اول، بهار 1395، صفحه 20 تا 22.
- سید روح‌الله موسوی خمینی، صحیفه امام، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1378، ج 14، ص 320.
- محمدحسین طباطبایی، تفسیر المیزان، قم: مؤسسه نشر اسلامی، ج 2، ذیل آیه 164 سوره بقره.
- علی خامنه‌ای، بیانات مقام معظم رهبری در دیدار اساتید دانشگاه‌ها، 1390، تهران: دفتر حفظ و نشر آثار مقام معظم رهبری.
5. مرتضی مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، تهران: صدرا، 1369، ج 2، ص 86.
