سوال : شیطان چگونه عذاب می شود؟
جواب : در قرآن کریم، آیه ای داریم که صراحت دارد در اینکه شیطان از زمره جنّیان است. (الکهف/50).اگر این آیه را در کنار آیات دیگری چون: وَالْجَانَّ خَلَقْنَاهُ مِنْ قَبْلُ مِنْ نَارِ السَّمُومِ(الحجر/27)[و جن را پیش از آن، از آتش گرم و سوزان خلق کردیم!] و نیز «وَخَلَقَ الْجَانَّ مِنْ مَارِجٍ مِنْ نَارٍ(الرحمن/15) [و جن را از شعلههای مختلط و متحرک آتش خلق کرد!] بگذاریم آنگاه این سوال مطرح می شود که خداوند شیطان را در قیامت چگونه عذاب خواهد کرد؟
> اگر عذاب اخروی از سنخ آتش است که هست، آیا شیطان با این نوع عقاب، معذّب می شود یا خیر؟
> پاسخ :
> در جواب به این سؤال باید گفت: به دلایل مختلف روح استقلال دارد و در عین حال بیارتباط با جسم نیست، و این دو تأثیر متقابل به یكدیگر دارند.1 بیشتر آیاتی كه در قرآن مجید درباره رستاخیز وارد شده توضیح و تشریحی برای معاد جسمانی است. معاد در قرآن جزء به شكل معاد جسمانی مطرح نشده است، به این معنا كه به هنگام رستاخیز هم این جسم باز میگردد و هم «روح و جان»، لذا در قرآن از آن به «احیاء الموتی» زنده كردن مردگان تعبیر شده است، و اگر رستاخیز تنها جنبه روحانی داشت، زنده كردن اصلاً مفهومی نداشت.2
> لذا در رستاخیز باید همان جسم سابق باز گردد تا روح با پیوستن به آن فعالیت خود را در یك مرحله عالیتر از سر گیرد و از نتایج اعمالی كه انجام داده بهرهمند شود.3
> با توجه به آن چه گذشت، روشن میشود كه عذاب الهی را روح و جسم هر دو تحمل میكنند و معاد هم، معاد «جسمانی ـ روحانی» است. نه جسمانی تنها و یا روحانی تنها. به هر حال بدن از روح تبعیت میكند.4 و آلت عذاب یا پاداش روح قرار میگیرد…
> ب: اما عذابها: از آیات متعدد، بدست میآید كه عذاب بر دو قسم میباشد، روانی و جسمانی كه آتش یكی از عذابهای متنوع و متعدد روز رستاخیز است. بعضی از عذابهای متنوع جسمانی و آتشین كه برای دوزخیان در نظر گرفته شده عبارتند از:
> 1. درخت زقوم كه غذای گنهكاران است. همانند فلز گداخته در شكمها میجوشد. جوششی همچون آب سوزان؛ 2. پرتاب كردن در میان دوزخ و یا كشیدن و بردن به طرف دوزخ؛ 3. ریختن آب سوزان بر آنها5؛ 4. به زنجیر كشیدن و بستن با زنجیری كه هفتاد ذرع است؛ 5. غذاهای گلوگیر و عذابی دردناك؛ 6. آتش بزرگ6؛ 7. هیزم جهنم میشوند و…
> «وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمَوْعِدُهُمْ أَجْمَعِینَ» جهنم میعادگاه همه آنها است.7 همان دوزخی كه هفت در دارد و برای هر دری گروهی از پیروان شیطان تقسیم شدهاند. (لها سبعة ابواب لكل باب منهم جزء مقسوم) این در حقیقت درهای گناهانی است كه به وسیله آن، افراد وارد دوزخ میشوند، هر گروهی به وسیله ارتكاب گناهی و از دری.8 همه این عذابها جنبه جسمانی و روانی دارد كه به علت اختصار از آن میگذریم.
> از آیات متعدد، بدست میآید كه عذاب بر دو قسم میباشد، روانی و جسمانی كه آتش یكی از عذابهای متنوع و متعدد روز رستاخیز است
> شیطان
> ج: جنها: جنّ در اصل به معنی چیزی است كه از حس انسان پوشیده است. از آیات قرآن استفاده میشود كه «جنّ» یك نوع موجود عاقلی است كه از حس انسان پوشیده شده و آفرینش آن در اصل از آتش یا شعلههای صاف آتش است، و ابلیس نیز از همین گروه است.9 و نیز از آیات قرآن بر میآید كه جنیان نیز از یك منظر به دو دسته تقسیم میشوند: 1. دستهای از آنها مؤمن و مطیع هستند؛ 2. دسته دیگر كافر و سركش. و همه آنه نیز دارای تكلیف و مسؤولیت هستند. در سوره الرحمن، آیه 15 آمده: «وَ خَلَقَ الْجَانَّ مِنْ مارِجٍ مِنْ نارٍ» 1. جنّ موجودی است كه از شعله آتش آفریده شده، برخلاف انسان كه از خاك آفریده شده است. گروهی از آنها صالح و گروهی دیگر ناصالح و كافرند. «وَ أَنَّا مِنَّا الصَّالِحُونَ وَ مِنَّا دُونَ ذلِكَ»10 2. آنها دارای حشر و نشر و معاد هستند. 3. آنها قدرت نفوذ در آسمانها و خبرگیری و استراق سمع داشتند، و بعداً ممنوع شدند. 4. آنها با بعضی از انسانها ارتباط برقرار میكردند و با آگاهی محدودی كه نسبت به بعضی از اسرار نهانی داشتند به اغوای انسانها میپرداختند. 5. در میان آنها افرادی یافت میشوند كه از قدرت زیادی برخوردارند، همان گونه كه در میان انسانها نیز چنین است. 6. دارای تكلیف و مسؤولیت هستند. 7. دارای علم و ادراك و تشخیص حق و باطل و قدرت منطق و استدلال است. 8. آنها قدرت بر انجام بعضی كارهایی مورد نیاز انسان را دارند. 9. خلقت آنها در روی زمین قبل از خلقت انسانها بوده است. 10. واجب شدن سجده در برابر آدم بر شیطان كه بنا به تصریح قرآن آن روز از بزرگان طایفه جنّ بود11 دلیل بر فضیلت نوع انسان بر جنّ میباشد.12
> با توجّه به نكات فوق در مورد «جن» به ویژه آیه 15 از سوره جن كه آمده «و اما القاسطون فكانوا الجهنّم حطباً» امّا ظالمان آتشگیره و هیزم دوزخند. معلوم میشود كه جنّیان هم دارای حشرو نشر و معاد هستند و عدّهای از آنها عذاب میشوند.
> در سوره شعرا آمده: «در آن هنگام گمراهان و معبودهای آنها به رو در آن (دوزخ) افكنده میشوند. ـ و نیز همه لشكریان ابلیس ـ آنها در آنجا نیز مخاصمه خواهند كرد و خواهند گفت: «به خدا سوگند كه ما در گمراهی آشكار بودیم…»13
> در حقیقت این سه گروه یعنی معبودان، و بتها، عابدان و پرستش كنندگان گمراه و لشكریان ابلیس كه دلالان این گناه و انحراف بودند، همگی در دوزخ جمع میشوند، اما به این صورت كه آنها را یكی پس از دیگری به آن میافكنند.
> چون «كبكبوا» در آیه 94 همین سوره (شعراء) در اصل از ماده «كب» است، «كب» به معنای افكندن چیزی به صورت در گودال آمده است، وتكرار آن «كبكب»، تكرار این سقوط را میرساند و این نشان میدهد كه آنها به هنگام سقوط در دوزخ همانند سنگی میباشند كه از بالای بلندی به درهای پرتاب میشوند، نخست به نقطهای افتاده و از آنجا به نقطه دیگر تا در قعر دره قرار گیرد.14
> در سوره شعرا آمده: «در آن هنگام گمراهان و معبودهای آنها به رو در آن (دوزخ) افكنده میشوند. ـ و نیز همه لشكریان ابلیس ـ آنها در آنجا نیز مخاصمه خواهند كرد و خواهند گفت: «به خدا سوگند كه ما در گمراهی آشكار بودیم…»
> شیطان
> آنها در جهنم به مخاصمه و جدال پرداخته میگویند: به خدا سوگند ما در گمراهی آشكاری بودیم. علی ـ علیه السّلام ـ در نهجالبلاغه میفرماید: از سرنوشت ابلیس باید عبرت گرفت. او كبر ورزیده و با تكیه بر اصل و نژاد برترش بر آدم فرخ فروخته و به دام تعصب افتاد. چنین بود كه ابلیس دشمن خدا، پیشوای متعصبان و نیای مستكبران شد، تعصب را پی گذاشت و با خدا به ستیز برخاست، جامهی عزت فروشی را غاصبانه تن پوش خود كرد و نقاب فروتنی را بیكفند! آیا نمیبینید كه خداوند به كیفر تكبر خردش كرد، و به جرم خود بزرگبینی بر زمیناش كوفت؟ در این جهان راندهی درگاه خویشش ساخت و در دیگر جهان برایش آتش فروزان فراهم ساخت.15
> پس اولاً شیاطین از جنس نار (آتش) هستند نه از جنس نور كه اشتباهاً در سؤال مطرح گشت و بین نار و نور فرق است. نور از صفات خداوند است. البته ممكن است بین آن دو وجه اشتراك باشد و در ثانی طبق این آیه شریفه قرآن و آیات دیگر و كلام گوهربار حضرت علی ـ علیه السّلام ـ لشكریان شیطان و بتها و پرستش كنندگان همه از آتش و چیزهای دیگر عذاب میبینند و در یك جا هستند خداوند در سوره صادر،آیه 85 خطاب به شیطان میفرماید: «املأَنّ جهنّم منكَ و ممن تبعك منهم اجمعین»؛ هر آینه جهنم را از تو و از هر كس از آنان كه تو را پیروی كند، از همگیشان، خواهیم انباشت. البته اوّلاً آتش دوزخ با آتش دنیا بسیار فرق میكند و ثانیاً عذاب الهی هم متنوع و متعدد است عذاب فقط جسمانی نیست كه عذاب شیاطین مشكل به نظر برسد. عذابهای شیاطین ممكن است از نوع عذاب روانی باشد. از آیات متعدد به دست میآید كه بین كیفر و عمل تناسب است.16
> آنچه به طور خلاصه قابل بیان است این است كه:
> 1. معاد جسمانی روحانی است و عذاب الهی هم دو قسم است، جسمانی و روانی.
> 2. عذاب انواع مختلف دارد، عذاب با آتش بزرگ یكی از انواع عذاب است.
> 3. جنیان دو دستهاند: دستهای از آنها صالح و مطیع هستند و گروهی دیگر ناصالح و سركش.
> 4. جنیان از اتش خلق شدهاند كه شیطان یكی از آنها هست.
> 5. بین نار (آتش) و نور، فرق است. اگرچه بینشان وجه اشتراك و افتراق وجود دارد. نور از صفات خداوند است…
> 6. شیاطین هم عذاب میشوند. عذاب شیاطین ممكن است از نوع آتش كبری باشد و یا از نوع عذابهای روانی. باضافه اینكه بین آتش دنیا و عذاب اخروی فرق است…
>
> معرفیا منابع بیشتر جهت مطالعه آزاد:
> 1. تفسیر موضوعی پیام قرآن، ج5و6.
> 2. تفسیر موضوعی، از آیت الله جوادی آملی، معاد در قرآن، ج4و5.
> 3. تفسیر نمونه، ج25.
> 4. تفسیر نمونه، تفسیر سوره جنّ.
> 5. تفسیر المیزان سوره جنّ.
