at
آیا امامانی غیر از امام علی (ع) و امام سجاد (ع) کتاب داشته‌اند؟
در منابع روایی از ده¬ها کتاب به صورت های مختلف مانند تألیف، املا و بیان، جمع آوری اصحاب از امامان معصوم (ع) نام می¬برند، هر چند بطور قطع و یقین نمی¬توان همه موارد استناد را قبول نمود چون در اثر حوادث متعدد مانند ایجاد مزاحمت¬ها از سوی حاکمان ظالم برای آنان و اصحابشان و نیز حوادث طبیعی مثل سیل و زلزله و گذشت تاریخ و یا درگیری¬های قومی و قبیله¬ای بسیاری از این کتاب¬ها از بین رفته و به دست ما نرسیده است.
امام خمینی(ره) در رساله اجتهاد و تقلید در پاسخ به این سؤال که چرا ائمه رساله ننوشته¬اند؟، چنین فرموده اند: اگر ائمه(ع) یک رساله ى توضیح المسائل مى¬نوشتند، دیگر نیازى به اجتهاد نبود و کسى به دنبال تحصیل علم و اجتهاد نمى¬رفت و حوزههاى شیعى پیدا نمى¬شد، در حالیکه خودِ وجود این حوزه¬هاى علمیه مطلوبیت دارد و ثمرات بسیارى بر آن مترتب مى¬شود. ائمه(ع) مى¬خواستند این حوزه¬ها تشکیل شود تا حفظ و دفاع از حریم دین در زمان غیبت تحقق یابد.
با تشکیل همین حوزه¬هاى علمیه بود که علماى بزرگى تربیت شدند که از یک سو، با پرداختن به معارف دینى از حدیث، رجال، تفسیر، تاریخ، کلام، حکمت، عرفان، اخلاق، فقه و اصول به پاسدارى و حفظ معارف مأثور از ائمه(ع) پرداختند و از سوى دیگر، در مقابل هجوم فرهنگى مذاهب و مکاتب مختلف ایستادند و جامعهى شیعه را از انحراف فرهنگى حفظ کردند.(نک: هادوی تهرانی، مهدی، تاریخ علم اصول، صص74-76)
تألیف کتاب توسط ائمه (ع) به طور جدی و گسترده، با توجه به شرایط سیاسی و اجتماعی شاید عواقب نامطلوبی در پی داشت چون به خاطر موقعیت خاص ائمه حساسیت افراد مخالف و سیاست¬های حاکم نیز برانگیخته می¬شد و تمام تلاش رسمی خود را در پی از بین بردن آن کتاب¬ها یا تحریف آن انجام می¬دادند که عواقب خطرناک این دو بدیهی و روشن است.
ولی ائمه (ع) برای جاودان ماندن مکتب به اصحاب خود دستور می دادند که به تألیف کتب اقدام نمایند و از این طریق بهتر توانستند مکتب را حفظ نمایند چون اولا؛ حساسیت گروه های مخالف و سیاست حاکمان نسبت به اصحاب مثل حساسیت نسبت به ائمه (ع) نبوده است.
و ثانیاً؛ اگر تحریفی در کتاب¬های اصحاب رخ می¬داد پیامدهای کمتری می¬داشت و با اصولی که خود ائمه تعلیم داده بودند، می¬شد فهمید که آنچه صحابه نقل کرده¬اند اشتباهی در فهم آنان صورت گرفته است یا در نقل آنان. به همین جهت حجم زیادی از تراث شیعه را احادیث ائمه تشکیل می¬دهد که به صورت شفاهی به اصحاب ارائه می¬شد و آنان به کتابت احادیث اقدام می¬کردند.
مطالبی که بیان کردیم بدین معنا نیست که ائمه علیهم السلام هیچ اقدامی برای تالیف ننموده باشند بلکه در منابع روایی ده¬ها کتاب و تألیف از امامان معصوم علیه السلام یاد شده است.(نک: نرم افزار پرس و جو) و اینها بر چند نوعند:
الف) برخی از این کتاب ها توسط امام پیشین نگاشته شده و به امام بعدی به عنوان میراث امامت منتقل شده و همین طور از امامی به امام دیگر رسیده، تا در دست امام دوازدهم حضرت مهدی(عج) قرار گرفته است.
ب) برخی از اینها با املای امام و با خط شاگردان نگارش یافته است.
ج) برخی با خط امامان(ع) برای هدایت افرادی خاص و یا در خواست عده¬ای و یا به صورت کلی نوشته شده است.
د) برخی از کتاب¬های منسوب به امامان(ع) روایات منتسب به آنان است که توسط دیگران در یک یا چند مجموعة روایی گردآوری شده است.
اینک به ذکر تعدادی از کتاب¬هایی که با یکی از مناسبت¬های مذکور به امامان(ع) منتسب است می¬پردازیم:
الجامعه: کتابی است که درباره¬ی احکام حلال و حرام است که با املای پیامبر(ص) و خط علی(ع) نگارش یافته است.
الجفر: مندرجات این کتاب حوادث کائنات است و امام علی(ع) آن را در پوست بُز یا گوسفند نوشت. بدین جهت که بر پوست بُز (یعنی جفر) نوشته شد، آن را «جفر» نامیده¬اند.(حسن بن فروخ، بصائرالدرجات، ص 157 – 159؛ سید مرتضی عسکری، معالم المدرستین، ج 2، ص223)
کتاب علی: در مورد این کتاب نوشته¬اند: این کتاب با املای پیامبر(ص) و خط علی(ع) نگارش یافته است و مشتمل بر مسائل مربوط به حلال و حرام است. این کتاب از امام قبلی به امام بعدی به عنوان میراث منتقل شده و بارها مورد استشهاد امامان بعدی قرار گرفته است. برخی گفته¬اند: این کتاب همان کتاب جامعه است.(محمد بن خالد برقی، المحاسن، ص 193)
مصحف فاطمه: برخی نوشته¬اند این کتاب کتابی است با املای پیامبر(ص) و خط علی(ع).(حسن فروخ، بصائرالدرجات، ص 157 – 158)
کتاب الفرائض.
جمع القرآن و تأویله یا جمع القرآن علی ترتیب النزول.
کتاب فی زکاة الغنم، از امام علی(ع).
کتاب فی ابواب الفقه؛ از امام علی(ع).
عهدنامة مالک اشتر؛ ازامام علی(ع).
وصیت به محمد بن حنفیه؛ از امام علی(ع).
الصحیفة الکاملة فی الادعیة؛ از امام چهارم(ع).
رساله حقوق؛ از امام سجاد(ع).
کتاب التفسیر؛ از امام باقر(ع).
رساله امام باقر(ع) به سعد الخیر.
کتاب الهدایه؛ از امام باقر(ع).
جفر ابیض، امام صادق(ع) فرمود: نزد من جفر ابیض است و محتوایش زبور داود، تورات موسی، انجیل عیسی، صحف ابراهیم و حلال و حرام و مصحف فاطمه است، مصحف فاطمه قرآن نیست، بلکه در آن هر حکمی که مورد نیاز بشر باشد، وجود دارد.[17]
در روایتی دیگر آمده است است که در مصحف فاطمه(س) اخبار کائنات مندرج است، نه حلال و حرام، همان گونه که در مصحف فاطمه بیان شد.
رساله امام ششم به نجاشی (والی اهواز) معروف به رساله عبدالله بن نجاشی.
توحید مفضل؛ امام صادق(ع) در مورد خداشناسی، املا نمود و مفضل بن عمر آن را به نگارش در آورد.
کتاب اهلیلجه؛ از امام صادق(ع).
کتاب مصباح الشریعة و مفتاح الحقیقة، منسوب به امام صادق(ع).
وصیت به هشام بن حکم و ویژگی های عقل؛ از امام هفتم(ع).
علل الاحکام الشرعیه؛ امام رضا(ع) در جواب مسائل محمد بن سنان نوشت.
العلل فضل بن شاذان؛ او از امام رضا(ع) استماع نمود و به نگارش در آورد.
رساله ذهبیه؛ در مورد طب از امام هشتم(ع).
ـ صحیفة الرضا یا مسند الرضا از امام هشتم(ع).
رساله جبر و تفویض؛ از امام هادی(ع).
اجوبة؛ پاسخ به سؤالات یحیی بن اکثم؛ از امام هادی(ع).
قطعة من احکام الدین؛ از امام هادی(ع).
تفسیر؛ منسوب به امام حسن عسکری(ع).
مواعظ قصار؛ از امام حسن عسکری(ع).
رساله منقبت؛ از امام حسن عسکری(ع).
تذکر این نکته ضروری است که به طور قطع و یقین نمی توان اَسناد همه این تالیفات را قبول نمود، چون با توجه به فاصله زمانی بین زمان ما و زمان ائمه(ع) و نیز با توجه به محدودیت¬های اطلاع رسانی زمان معصومان(ع) و با توجه به سیاست¬های حاکمان مبنی بر منع کتابت حدیث (نک: هادوی تهرانی، مهدی، تأملات در علم اصول فقه،کتاب اول دفتر ششم، صص94-101) یا حصر امامان(ع) و ایجاد مزاحمت¬ها برای آنان و اصحاب ایشان از قبیل آتش زدن و تخریب منازل و یا وقوع بسیاری از حوادث طبیعی مثل سیل وزلزله و یا در گیری¬های قومی و قبیله¬ای بسیاری از این کتاب¬ها از بین رفته و بدست ما نرسیده است.
