با وجود تسلط خداوند بر همه امور، نقش ملائکه در این عالم چیست؟
پاسخ
نقش ملائکه در این عالم تناقضی با تدبیر خداوند ندارد، زیرا ملائکه همه این وظائف را به اذن و فرمان الهی انجام می‌دهند برای شناخت بهتر این موضوع در ادامه نقش ملائکه در این عالم را به اجمال توضیح می‌دهیم:
بیان قرآن درباره نقش ملائکه در این عالم
قرآن کریم نقش‌های متعددی را برای فرشتگان برشمرده است که به شرح زیر است:
- وساطت در نزول وحی و ابلاغ پیام الهی به پیامبران؛[1]
- تدبیر امور عالم و وساطت در وصول فیض الهی به مخلوقات؛[2]
- استغفار و شفاعت برای مؤمنان[3] و امداد آنان؛[4]
- ثبت اعمال بندگان؛[5]
- قبض روح آنان در هنگام مرگ؛[6]
- حفظ انسان در برابر حوادث ناگوار و بلایا؛[7] از جمله مأموریت‌های الهی است که فرشتگان آن‌ها را اجرا می‌کنند.
افزون بر آنچه یاد شد، فرشتگان همواره به عبادت و تقدیس و تسبیح خداوند اشتغال دارند و هیچ گاه از این عمل فراغت نمی‌یابند و به کاری دیگر نمی‌پردازند. به گفته قرآن‌کریم: و آنان که نزد اویند (یعنی فرشتگان) از پرستش او نه سرپیچی می‌کنند و نه خسته می‌شوند. شبانه روز (و همواره خدای را) تسبیح می‌گویند و (در این کار) سستی نمی ورزند.[8]
با وجود تسلط خداوند بر همه امور، نقش ملائکه در این عالم چیست؟
مدارج و مراتب مختلف فرشتگان
با توجه به آنچه گفته شد، می توان فرشتگان را بر حسب مأموریت‌های گوناگونی که دارند، به گروه‌های مختلفی تقسیم کرد. این نکته که آیا اصناف مختلف فرشتگان اختلاف نوعی دارند، و یا این که در نوع و ماهیت تفاوتی با یکدیگر ندارند، بر ما پوشیده است. از مجموعه آیات و روایات این مقدار بر می آید که فرشتگان مراتب و مدارج مختلفی دارند و گروهی در زمره کارگزاران گروه دیگر به شمار می آیند. قرآن بر این مطلب گواهی می دهد که هر یک از فرشتگان از جایگاه و رتبه خاصی برخوردار است: «وَ ما مِنَّا إِلاَّ لَهُ مَقامٌ مَعْلُومٌ (صافات: 164)؛ و هیچ یک از ما (فرشتگان) نیست مگر اینکه برای او (مقام و) مرتبه‌ای معین است.»
همچنین، از پاره ای آیات روشن می شود که گروهی از فرشتگان، کارگزاران فرشته وحی (یعنی جبرائیل) و فرمان بردار اویند.[9] و فرشته قبض روح (عزرائیل) نیز مأمورانی از میان دیگر فرشتگان دارد.[10] برخی روایات نیز گویای آن اند که در میان فرشتگان، جبرائیل، میکائیل، اسرافیل و عزرائیل از جایگاه ویژه و بلندی برخوردارند.
گفتار امیر المومنین درباره ملائکه
امیر مؤمنان علیه السلام در باره خلقت ملائکه فرموده است:
خداوند ملائکه را بیافریدى، و در آسمانت جاى دادى، ملائکه‌اى که نه در آنان سستى هست و نه غفلت، و نه در ایشان معصیتى مفهوم دارد. آرى آن‌ها داناترین خلق تو به تو هستند و ترسنده‌ترین خلق تو از تواند، و مقرب‌ترین خلق تو به تواند و عامل‌ترین خلق تو به فرمان تواند، نه خواب بر دیدگان ایشان مسلط مى‌شود.
و نه سهو عقول، و نه خستگى بدن‌ها، ایشان نه در پشت پدران جاى مى‌گیرند، و نه در رحم مادران، و نه خلقتشان از ماء مهین است، بلکه تو اى خدا ایشان را به نوعى دیگر ایجاد کرده‌اى، و در آسمان‌هایت منزل دادى، و با جاى دادنت در جوار خود اکرامشان کرده‌اى، و بر وحى خود امین ساختى، و آفات را از ایشان دور کردى، و از بلاها محافظتشان فرمودى و… .[11]
از کتاب توحید حکایت شده، که وى به سند خود از ابى حیان تیمى، از پدرش از امیر‌المؤمنین علیه السلام روایت کرده، که فرمود:
احدى از مردم نیست مگر آنکه با او چند فرشته است، که وى را از اینکه در چاهى سقوط کند، و یا دیوارى به رویش فرو ریزد، و یا ناملایمى به او برسد، حفظ مى‌کنند، و این مراقبت را در طول عمر او ادامه مى‌دهند تا اجلش فرا رسد، در میان او و آنچه باو میرسد رهاکنند و مانع نشوند.[12]
نتیجه اینکه از نظر آیات و روایات یقینی است که، ملائکه موجوداتی هستند که به اذن خداوند در جهان هستی تأثیر‌گذار هستند و بدون اذن و فرمان الهی کاری نمی‌کنند بنابراین کردار آنان با تدبیر الهی تناقضی نداشته و عین تدبیر الهی است.
منابع
[1]. «فَنَادَتْهُ الْمَلَائِكَةُ وَهُوَ قَائِمٌ یصَلِّی فِی الْمِحْرَابِ أَنَّ اللَّهَ یبَشِّرُكَ بِیحْیى مُصَدِّقًا بِكَلِمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَسَیدًا وَحَصُورًا وَنَبِیا مِنَ الصَّالِحِینَ (آل‌عمران: 39)؛ پس فرشتگان، او را در حالی که در محراب عبادت به نماز ایستاده بود، ندا دادند که خدا تو را به یحیی بشارت می دهد که تصدیق کننده کلمه‌ای از سوی خدا [یعنی مسیح] است و سرور و پیشوا، و [از روی زهد و حیا] نگاهدار خود از مُشتهیات نفسانی، و پیامبری از شایستگان است.»
[2]. «فَالْمُدَبِّراتِ أَمْراً (نازعات: 5)؛ آن‌ها که امور را تدبیر می‌کنند.»
[3]. «…وَیسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِینَ آمَنُوا رَبَّنَا وَسِعْتَ كُلَّ شَیءٍ رَحْمَةً وَعِلْمًا فَاغْفِرْ لِلَّذِینَ تَابُوا وَاتَّبَعُوا سَبِیلَكَ وَقِهِمْ عَذَابَ الْجَحِیمِ (غافر: 7)؛ و براى كسانى كه گرویدهاند طلب آمرزش مى‌كنند پروردگارا رحمت و دانش [تو بر] هر چیز احاطه دارد كسانى را كه توبه كرده و راه تو را دنبال كرده‌اند ببخش و آن‌ها را از عذاب آتش نگاه دار.»
[4]. «إِذْ تَسْتَغیثُونَ رَبَّكُمْ فَاسْتَجابَ لَكُمْ أَنِّی مُمِدُّكُمْ بِأَلْفٍ مِنَ الْمَلائِكَةِ مُرْدِفینَ (انفال: 9)؛ [به خاطر بیاورید] زمانى را [كه از شدّت ناراحتى در میدان بدر] از پروردگارتان كمک مى‌خواستید و او خواستۀ شما را پذیرفت [و گفت]: من شما را با هزار فرشته، كه پیاپى فرود مى‌آیند، یارى مى‌كنم.»
[5]. « وَإِنَّ عَلَیكُمْ لَحَافِظِینَ كِرَامًا كَاتِبِینَ یعْلَمُونَ مَا تَفْعَلُونَ (انفطار: 10-12)؛ و بی‌تردید بر شما نگهبانانی گماشته‌اند؛ بزرگوارانی نویسنده؛ که آنچه را [از خیر و شر] انجام می‌دهید، می‌دانند [و ضبط می‌کنند.]»
[6]. «قُلْ یتَوَفَّاكُمْ مَلَكُ الْمَوْتِ الَّذِی وُكِّلَ بِكُمْ ثُمَّ إِلَى رَبِّكُمْ تُرْجَعُونَ (سجده: 11)؛ بگو فرشته مرگى كه بر شما گمارده شده جانتان را مىستاند آنگاه به سوى پروردگارتان بازگردانیده مىشوید.»
[7]. «له مُعَقِّبَاتٌ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ یَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللهِ إِنَّ اللهَ لا یُغَیِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُوا مَا بِأَنفُسِهِمْ وَ إِذَا أَرَادَ اللهُ بِقَوْمٍ سُوءاً فَلا مَرَدَّ لَهُ وَ مَا لَهُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَالٍ (رعد: 11)؛ براى هرکس، مأمورانى است که پى‌در‌پى، از پیش‌رو، و از پشت سر او را از فرمان خدا [حوادث غیر حتمى] حفظ مى‌کنند؛ و خداوند سرنوشت هیچ قومى [و ملّتى] را تغییر نمى‌دهد مگر آنکه آنان آنچه را در [وجود] خودشان است تغییر دهند. و هنگامى‌که خدا براى قومى [به خاطر اعمالشان] بدى [و عذاب] بخواهد، هیچ‌چیز مانع آن نخواهد شد؛ و جز خدا، [نجات‌دهنده و] سرپرستى نخواهند داشت.»
[8]. «وَ لَهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ مَنْ عِنْدَهُ لا یسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِهِ وَ لا یسْتَحْسِرُونَ یسَبِّحُونَ اللَّیلَ وَ النَّهارَ لا یفْتُرُونَ (انبیاء: 19-20)؛ و از آن اوست هركس كه در آسمان‌‌ها و زمین است. و كسانى كه نزد اویند [فرشتگان ] هیچ‌گاه از عبادتش استكبار نمى‌ورزند، و هرگز خسته نمى‌شوند. شب و روز، او را تسبیح مى‌گویند و هرگز سست نمى‌شوند.»
[9]. « مُّطَاعٍ ثمَ‌َّ أَمِین (تکویر: 21)؛ در آنجا فرمانروا و امین است!»
[10]. «وَ هُوَ الْقاهِرُ فَوْقَ عِبادِهِ وَ یرْسِلُ عَلَیكُمْ حَفَظَةً حَتَّى إِذا جاءَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنا وَ هُمْ لا یفَرِّطُونَ (انعام: 61)؛ و اوست كه بر بندگان خود تسلّط كامل دارد؛ و مراقبانى بر شما مى‌گمارد؛ تا زمانى‌كه مرگ یكى از شما فرا رسد؛ [در این هنگام]، فرستادگان ما جان او را مى‌گیرند؛ و آن‌ها [در نگاهدارى حساب عمر و اعمال بندگان]، كوتاهى نمى‌كنند.»
[11]. علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمى، قم، دارالکتاب، 1404ق، ج ۲، ص ۲۰۷.
[12]. محمدباقر مجلسی،بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1403ق،، ج ۴۱، ص ۱.
