برخی ذاتا اخلاق خوبی ندارند و این را از والدین خود به ارث برده‌اند با این شرایط، آیا صفات اخلاقی انسان قابل تغییر هستند ؟
پاسخ
انسان‌ها به دلیل بُعد جسمانی دارای غرایز و گرایش‌هایی هستند. اصل وجود این غرایز حکیمانه و موجب بقای وجود انسانی است و از سوی دیگر، زمینه امتحان و انتخاب آن‌ها را فراهم می‌سازد. مانند دوست داشتن خود یا شهوات و خشم.
قرآن در‌این‌باره می فرماید:
إِنَّ الْإِنْسانَ خُلِقَ هَلُوعاً إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعاً وَ إِذا مَسَّهُ الْخَیرُ مَنُوعاً إِلاَّ الْمُصَلِّینَ (معارج: 19-22).
به راستى كه انسان سخت آزمند [و بىتاب] خلق شده است. چون صدمهاى به او رسد عجز و لابه كند و چون خیرى به او رسد بخل ورزد غیر از نمازگزاران.
خدای سبحان پس از این آیات ویژگی‌های کسانی که نمازگزاران واقعی هستند و در مکتب نماز وجودشان را از آلودگی‌ها پاک می‌سازند در آیات بعدی بیان کرده است.
این غرایز اگر به حال خود رها گردند آدمی را از حیوانات پست تر می‌سازند. اما اگر با پیروی از فرامین الهی و دستورات انبیاء و اهل بیت (ع) تهذیب گردد آدمی را به بالاترین مراتب کمال انسانی می‌رسانند
رذائل اخلاقی
ریشه رذایل
بنابر آنچه گذشت، بسیاری از صفات زشت ریشه در طبیعت وجود انسانی دارد. انسان‌هایی که در مسیر کمال قرار میگیرند و در صدد نجات خود برمی آیند، در سایه ایمان و عمل به آموزه‌های وحیانی و تربیت انبیا و اوصیا خود را از این صفات پاک می‌سازند.
اگر این صفات بد ریشه در طبیعت وجود انسانی داشته باشند نیز چیزی از مسئولیت انسان نمی‌کاهد و لازم است برای حرکت در مسیر کمال خود را از این صفات پاک ساخت.
افزون بر این گرایش طبیعی که همه انسان‌ها دارند، برخی انسان‌ها به دلایل گوناگون طبیعی و تربیتی دارای برخی صفات بد مثل تندخویی، خشم، پرگویی و مانند آن هستند و برخی دیگر خوش خو، بردبار و کم‌گو هستند.
کسانی که صفات خوب را ذاتاً دارا هستند باید با استفاده از این صفات و ایجاد انگیزه الهی در رشد و تعالی آن بکوشند. کسانی که از این صفات بی‌بهره‌اند یا دارای صفات زشت مانند تندخویی هستند چیزی از مسئولیت آن‌ها کاسته نمیشود و باید با تلاش و مجاهدت پیگر خود را از این اوصفات بد پاک سازند.
اجر بیشتربرای افراد تلاشگر درکسب صفات نیکو
امام صادق علیه السلام در روایتی صفات نیکو همانند حسن خلق را بخشش و هدیه‌ای از سوی خدا می‌شمارد که برخی آن را ذاتاً دارا هستند و برخی دیگر با تلاش و مجاهدت بدست می‌آورند، جز اینکه گروه دوم که با سختی و تلاش این صفات را بدست می‌آورند به دلیل صبر و رنجی که در این راه می‌برند، اجر برتری دارند.
امام صادق علیه السلام فرمود: «إِنَّ الْخُلُقَ مَنِیحَةٌ یمْنَحُهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ خَلْقَهُ فَمِنْهُ سَجِیةٌ وَ مِنْهُ نِیةٌ؛ به راستى اخلاق خوب بخشش خدا است، خداوند عز و جل آن را به خلق خود بخشش مىكند، برخى از آن منش است و برخى اکتسابی است.»
راوی می‌گوید: پرسیدم كدام از این دو بهتر است؟ فرمود: «صَاحِبُ السَّجِیةِ هُوَ مَجْبُولٌ لَا یسْتَطِیعُ غَیرَهُ وَ صَاحِبُ النِّیةِ یصْبِرُ عَلَى الطَّاعَةِ تَصَبُّراً فَهُوَ أَفْضَلُهُمَا؛ آنكه طبع و منش او نیکو است بر آن واداشته است و نمىتواند رفتار دیگری انجام دهد اما آن که تلاش کند خوش خویی را بدست آورد باید برای تحصیل آن صبر کند بنابراین او برتر است.»[1]
بنابراین برخی به دلایل گوناگون طبیعی و تربیتی از داشتن بعضی صفات خوب محروم‌اند، یا دارای صفات بد هستند. این‌گونه افراد وظیفه دارند با تلاش و صبر و بردباری این صفات بد را از خود دور و صفات خوب را در خویش ایجاد نمایند و برای تلاش و رنجی که در این راه می‌برند از گروه اول برترند و اجر بیشتر دارند.
منبع
[1]. محمد بن یعقوب کلینی، قم، دارالحدیث، 1429ق، ج2، ص 101.
