میزان و مرز تجسس در امور شخصی افراد در اسلام چگونه است؟ تا چه میزان می توان در حریم شخصی دیگران نفوذ کرد؟
پاسخ:
این بحث در قالب فقه فردی یا خُرد و فقه نظام یا فقه کلان دو حکم متفاوت دارد؛ اجمالاً، آنکه تجسس در امور شخصی افراد در فقه فردی و خُرد حرام و در فقه نظام یا کلان به دلیل حفظ نظام جامعه و حفظ مصالح نظام ازجمله برقراری امنیت اجتماعی واجب است. دلایل حرمت تجسس در امور شخصی افراد در فقه فردی و خُرد به قرار زیر است:
دلایل حرمت تجسس
1- تجسس در امور شخصی افراد با قطع‌نظر از غرض و هدف آن، محکوم به حرمت است. در میان آیات و روایات، گزاره‌هایی که در آن‌ها از افراد خواسته‌شده است، بدون اجازه به خانۀ کسی وارد نشوند[1] و حتی اهل خانه برای ورود به اتاق پدر و مادر در ساعت‌های خاصی اجازه بگیرند.[2] گزاره‌هایی که در آن‌ها دفاع در برابر نقض حریم خصوصی افراد مشروع دانسته شده و خون مُتجاوز در صورت جراحت و تلف هَدَر اعلام گردیده است، بر حرمت نقض حریم خصوصی افراد دلالت دارند.[3]
2- امام خمینی (ره) نیز می‌فرماید: « هیچ‌کس حق ندارد دنبال اسرار مردم باشد و تجسس از گناهان غیر نماید و اسراری که از غیر به او رسیده، ولو برای یک نفر، فاش کند.[4]
3- مقام معظم رهبری (دام‌ظله العالی) نیز می‌فرماید: در روابط شخصی دخالت و تحقیق جایز نیست و نیز می‌فرمایند: تعقیب مسائل شخصی و خانوادگی جایز نیست و افشای مسائل کشف‌شده نیز حرام است.[5]
دلایل جواز تجسس
اما از دیدگاه فقه نظام و کلان و فقه حکومتی می‌توانیم قائل به جواز تجسس شویم. برای کسب اخبار و کشف برخی حقایق پنهان، در جایی‌که مصلحت موجود در تجسّس و تفحّص از حریم خصوصی افراد از مفسدۀ آن مهم‌تر باشد، قانون «لزوم تقدیم اهم بر مهم» جاری است. در تزاحم (تنگاتنگی) میان حرام‌بودن تجسّس و ورود به حریم خصوصی افراد و وجود مصلحت دیگر، معیار «اهم» بودن دلیل است. پس آنکه مهم‌تر است پیش می‌افتد.
ادلۀ حرمت ورود به حریم خصوصی افراد، هنگام تزاحم با ادلۀ حفظ نظام اسلام و مراعات مصلحت عمومی جامعه، مهم محسوب می‌شوند و حکم مهم‌تر یا اهم، که حفظ نظام اسلامی و مصالح آن است، پیش می‌افتد.
به‌عبارت‌دیگر، حفظ نظام و پاسداری از آن از اموری است که شارع مقدس راضی به ترک و اهمال در آن نیست. به‌همین‌دلیل در تزاحم با هر دلیلِ حرمتی، ازجمله ادله حرمت ورود به حریم خصوصی، دلیل حرمت از فعلیت خارج‌شده و ارتکاب آن دیگر حرام نیست. در میان آیات قرآن‌کریم، روایات دلایلی برای استثنای حکم حرمت تجسس برای دفع فساد و حفظ نظام اسلامی وجود دارد که در زیر به آن می‌پردازیم:
تجسس در آیات قرآن
از آیات قرآن‌کریم استفاده می‌شود که تجسس نسبت به موارد مخل امنیت جامعۀ اسلامی، ریشه‌کن‌شدن فساد در حوزۀ امنیت اجتماعی از کشور را در پی دارد. خداوند متعال در قرآن‌کریم می‌فرماید: «… وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الْأَرْضُ… (بقره: 251)؛ و اگر خداوند برخی از مردم را به‌وسیلۀ برخی دیگر دفع نمی‌کرد، قطعاً زمین تباه می‌گردید».
براساس آیۀ شریفه باید مؤمنانی باشند که به دفع فساد از زمین به پا خیزند و چه فسادی بالاتر از توطئه‌های مزدوران استکبار و استعمار که در پوشش‌های مختلف چون حفظ محیط زیست و گونه‌های جانوری در حال انقراض، خبرنگاری، آموزش خبرنگاران و… وارد کشور اسلامی ما می‌شوند و با نصب دوربین‌های پیشرفته و فوق‌پیشرفته از مرکز فوق حسّاس امنیتی- اطلاعاتی کشور برای بیگانگان گزارش اطلاعاتی ارسال می‌کنند.
ازاین‌رو، سربازان گمنام امام زمان (علیه‌السلام) وظیفه دارند با ورود پنهان به منازل و اماکن خصوصی این مظاهر فساد و تباهی همۀ فعالیت‌های آنان را تحت نظر بگیرند و به هنگام، همۀ آنان را دستگیر کرده و تحویل مقامات امنیتی – قضایی دهند. چراکه این افراد مزدور بیگانه از بزرگ‌ترین مظاهر خیانت، فساد و تباهی روی زمین به‌شمار می‌آیند. زیرا براساس مبانی فقهی اسلام، این افرادِ خائن هیچ‌گونه حرمت و حریمی ندارند و موضوعاً از موارد حرمت جان و مال و ناموس مسلمان خارج می‌باشند.
چنان‌که خداوند متعال در وصف خائنان و جواز سلطه بر آنان می‌فرماید: «وَ إِنْ یریدُوا خِیانَتَک فَقَدْ خانُوا اللَّهَ مِنْ قَبْلُ فَأَمْکنَ مِنْهُمْ وَ اللَّهُ عَلیمٌ حَکیمٌ». (انفال: 71)، و اگر بنا دارند به تو خیانت کنند (تازگی ندارد) قبلاً هم خدا را خیانت کرده بودند و او (تو را) برایشان مسلط کرد و خداوند دانای شایسته‌کار است.
براساس عبارت «فَأَمْکنَ مِنْهُمْ» در این آیۀ شریفه خداوند متعال رسول اکرم (صلی‌الله علیه و آله) را بر خائنان مسلط ساخته است و چه خیانتی بدتر از جاسوسی و مزدوری بیگانگان. ازسوی‌دیگر، چون واژۀ «تمکین» در آیۀ شریفه اطلاق دارد، شامل ورود پنهان به همۀ اماکن و منازل حضور سوژۀ اطلاعاتی خائن می‌شود و هرجا موضوع خیانت احراز شد، جواز تجسس که یکی از مصادیق «تمکین و تسلط» است، نیز صدق می‌کند.
امیرمؤمنان علیه‌السلام می‌فرماید: «مَنْ لَمْ یتَحَرَّزْ مِنَ الْمَکائِدِ قَبْلَ وُقُوعِها لَمْ ینْفَعْهُ الْأَسَفُ عِنْدَ هُجُومِها؛ آن‌کس که توطئه‌ها و حوادث را پیش‌بینی و پیشگیری نکند، تأسف به هنگام هجوم توطئه برای او کارآمد نیست».[6] شناسایی مجرمان و جرم حتّی پس‌از وقوع آن بدون کمک تشکیلات اطّلاعاتی و تجسس برای شناسایی تبهکاران ممکن نیست. بنابراین، برای حفظ نظام و مصالح عالیۀ آن ضرورت دارد.
ارجاعات
[1]. یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُیوتاً غَیرَ بُیوتِکمْ حَتَّی تَسْتَأْنِسُوا وَ تُسَلِّمُوا عَلی أَهْلِها ذلِکمْ خَیرٌ لَکمْ لَعَلَّکمْ تَذَکرُونَ. فَإِنْ لَمْ تَجِدُوا فیها أَحَداً فَلا تَدْخُلُوها حَتَّی یؤْذَنَ لَکمْ وَ إِنْ قیلَ لَکمُ ارْجِعُوا فَارْجِعُوا هُوَ أَزْکی لَکمْ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ عَلیمٌ. (نور:27-28).
[2]. یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا لِیسْتَأْذِنْکمُ الَّذینَ مَلَکتْ أَیمانُکمْ وَ الَّذینَ لَمْ یبْلُغُوا الْحُلُمَ مِنْکمْ ثَلاثَ مَرَّاتٍ مِنْ قَبْلِ صَلاةِ الْفَجْرِ وَ حینَ تَضَعُونَ ثِیابَکمْ مِنَ الظَّهیرَةِ وَ مِنْ بَعْدِ صَلاةِ الْعِشاءِ ثَلاثُ عَوْراتٍ لَکمْ لَیسَ عَلَیکمْ وَ لا عَلَیهِمْ جُناحٌ بَعْدَهُنَّ طَوَّافُونَ عَلَیکمْ بَعْضُکمْ عَلی بَعْضٍ کذلِک یبَینُ اللَّهُ لَکمُ الْآیاتِ وَ اللَّهُ عَلیمٌ حَکیمٌ * وَ إِذا بَلَغَ الْأَطْفالُ مِنْکمُ الْحُلُمَ فَلْیسْتَأْذِنُوا کمَا اسْتَأْذَنَ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کذلِک یبَینُ اللَّهُ لَکمْ آیاتِهِ وَ اللَّهُ عَلیمٌ حَکیمٌ (نور:58-59).
[3]. امام باقر (علیه‌السلام) می‌فرمایند: مَنِ اطَّلَعَ عَلَی مُؤْمِنٍ فِی مَنْزِلِهِ فَعَینَاهُ مُبَاحَةٌ لِلْمُؤْمِنِ فِی تِلْک الْحَال. کسی‌که بر وضعیت مؤمنی در منزلش آگاهی یابد؛ [نابینا کردن] دو چشمش در آن حال برای مؤمن [دیگر] مباح است. (محمد حسن بن حرعاملی، کتاب القضاء، ترجمۀ عبدالرضا اسکندری، تهران، دانش، ج 29، ص 66)
منابع
[4]. سیدروح‌الله موسوی خمینی، صحیفۀ امام، تهران، مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1378، ج 17، ص 139.
[5]. نصرت‌الله شمس‌اللهی، فقه حفاظتی، تهران، دفتر سیاست‌گذاری و نظارت راهبردی حفاظت اطلاعات، 1391، ج 1، ص 86.
[6]. عبد الواحد بن محمد التمیمی الآمدی، غرر الحکم و درر الکلم، ترجمۀ محمد انصاری، قم، امام عصر.، 1395، ج 2، ص 701.
برگرفته از کتاب پرسمان معرفتی 2، قم، زمزم هدایت، 1402، ص 53-51.
قانون اساسی و حرمت شرعی حریم خصوصی مردم
تجسس در امور شخصی برای اثبات جرم
اصولاً کار اطلاعات اين است که همه‌نوع اطلاعات داشته باشد و بعد دن…
