راه خود سازی
انسان برای شناخت خود و خودسازی و دیگرسازی چه راه‌هایی را باید در پیش بگیرد؟
نخست باید در صفات منفی و مثبت و خوب و بد خود، دقیق شود و هریک از آنها رابشناسد و به نشانه‌ها و آثار خصلت‌های خوب و یا بد خود پی ببرد. او در این مسیر باید به‌خویشتن با دیدة بی‌طرفی بنگرد چون اگر با خوش‌بینی به سراغ خودشناسی برود موفق‌نمی‌شود. زیرا محبت و عشق به خویشتن و حب‌ّ ذات انسان را کور و کر می‌سازد و مانع از دیدن‌حقایق می‌گردد. در درجة دوم اگر در خود صفات خوبی همانند گرایش مذهبی، سخاوت، ایثار، نوع‌دوستی ویتیم نوازی یافت، آنها را تقویت نماید، به آنها عمق بخشد و قلمرو آنها را گسترش دهد و اگرتعدادی از صفات ناپسند همانند حسادت، خسیس بودن، سخن چین بودن، فحّاش و بد دهن‌بودن را در خود مشاهده کرد، آنها را ترک گوید و به معالجه و درمان آنها بپردازد. بهترین راه خودشناسی، شکستن سدّ غرور و کبر و نخوت است. افرادی که خود را شخصی‌شایسته و لایق و بدون عیب و نقص می‌دانند، در خودشناسی و خودسازی ره به جایی نمی‌برند واز چاه خودبینی نمی‌رهند ولی افرادی که به خود سوءظن دارند، هر روز زوایای اخلاقی خود رامی‌کاوند تا نقطه ضعف خود را بیابند و آن را برطرف نمایند. چنین کسانی گام نخست‌خودشناسی را برداشته‌اند و راه را هموار کرده‌اند و به هدایتشان باید امیدوار شد. در این رابطه یعنی در شناختن خود، مطالعة کتاب‌های «انسان‌شناسی نظری» و«انسان‌شناسی عملی» از آقای شهریار بهاری توصیه می‌شود و نیز کتاب «انسان در قرآن»؛مرتضی مطهری فراموش نشود. اما راههای خودسازی: در خودسازی باید شاهراه‌هایی را پیمود تا به قله‌های رفیع سعادت‌صعود نمود. از جمله: ۱ـ در شناخت خدا و صفات جلال و جمال او و اثبات یگانگی او باید بیشتر مطالعه نمود.در آیات آفاقی و انفسی و شگفتی‌های جهان آفرینش و آسمان و زمین و شب و روز و ماه وخورشید و رمز و راز این عالم، بیش از پیش باید اندیشید و تفکر کرد. با نظر به ارزش و اهمیت‌توحید، یعنی خداشناسی است که قرآن بیش از هر موضوع، آن را مطرح کرده و ۱۴۰۰ آیه به آن‌اختصاص داده است. اگر کسی در شناخت کامل و جامع خدا کوتاهی کند به یقین در مراحل‌بعدی خودسازی ناتوان خواهد بود. ۲ـ حاضر و ناظر دانستن خداوند در همه‌جا و در همة کارها. انسان نباید در هیچ شرایطی‌حتی در خلوت‌ترین مکان‌ها خود را تنها ببیند، چرا که خداوند همواره همراه او و ناظر به کردارو گفتار او است. افزون بر آن، دو فرشته «رقیب» و «عتید» پیوسته در کنار انسان‌اند و گفته‌ها،شنیده‌ها، خطورات ذهنی و خاطره‌ها و حرکات و سکنات و رفتار و گفتار او را لحظه به لحظه‌کنترل می‌کنند. شخصی که این ویژگی در او پیدا شده باشد یعنی خود را تحت کنترل خدا وفرشته‌ها بداند، کمتر گناه می‌کند. چون خود را هیچ وقت غایب از دید و منظر خدا و فرشته‌هانمی‌داند. ۳ـ باور قطعی و یقینی به جهان آخرت و ایمان به قبر و قیامت، حساب و کتاب و برزخ ودوزخ و پاداش و مجازات. وقتی که انسانی به یقین دریافت که هیچ عملی از او هر چند به مقدار ذرّة بسیار کوچک، بدون محاسبه نخواهد ماند،چنین کسی در صدد انجام کار خلاف بر نمی‌آید و از خودسازی لحظه‌ای غفلت نمی‌ورزد. در قرآن کریم بیش از ۱۲۰۰ آیه‌مربوط به معاد است. به عنوان مثال در آیة ذیل هشدار می‌دهد که تمام اعمال انسان در پیشگاه خدا ثبت شده و در روز قیامت‌مورد مشاهدة او قرار می‌گیرد. (فَمَن یعمل مثقال ذرّة‌ٍ خَیراً یَره و مَن یَعمل مثقال‌َ ذَرَّة‌ٍ شرّاً یَره) (زلزال) به همین جهت، عارفان نامدار و انسان‌های نمونه و حق مدار پیوسته به یاد مرگ و برزخ و عذاب و عقاب و بهشت و جهنم‌بودند. علامه طباطبایی(ره) مفسر بزرگ قرآن، با خط زیبایی این جمله را نوشته و در گوشة کتابخانه‌اش، در منظر دید خودنصب کرده بود که: «ما ابد در پیش داریم». او پیوسته آن جمله را می‌دید و به یاد مراحل عظیم و عقبه‌های سخت قیامت‌می‌افتاد. ۴ـ انجام تکالیف دینی و ارزش دادن به آنها؛ همانند نماز، روزه، حج، خمس و… ۵ـ رعایت حقوق دیگران به ویژه پدر و مادر و استاد و برادران و خواهران دینی. ۶ـ ترک گناه و تصمیم بر انجام کارهای مثبت و خداپسند. ۷ـ به قدر ضرورت حرف زدن و به قدر ضرورت تغذیه نمودن. یعنی صحبت‌های زیاد و مازاد بر نیاز و ضرورت و نیزتغذیة زیاد به طور طبیعی مانع از خودسازی و تزکیه نفس می‌شوند. ۸ـ در راه خودسازی برای خود الگو و اسوة ثابت برگزیند و از تکروی بپرهیزد که به گمراهی می‌انجامد. به ویژه به فتاوای‌مرجع تقلید بها بدهد و فتواهای آنان را توجیه و تحریف ننماید. همچنین کتاب‌ها و دستورالعمل‌های عارفان بلند پایة شیعه رامورد مطالعه و توجه قرار دهد. کُتبی نظیر رسالة لقاءالله، ترجمة المراقبات و ترجمة اسرارالصلوة از آیت الله میرزا جوادملکی تبریزی و معراج السعادة، تألیف احمد نراقی و کیفر گناه اثر رسولی محلاتی را مطالعه کند. و اما دربارة دیگر سازی که در آخر سؤال آمده است، باید گفت در واقع همان معیارهای خودسازی را باید به دیگران القاکرد و آنان را تحت نظر گرفت که بر طبق توصیه‌های انجام شده عمل کنند وگرنه ممکن است گمراه شوند.