برای مدیریت اوقات فراغت چه کارهایی میتوانیم انجام دهیم؟
پاسخ:
موضوع مدیریت اوقات فراغت یکی از موضوعات مهمی است که افراد زیادی با آن سروکار دارند. لازم است توجه داشته باشیم اوقات فراغت چیزی جدا از عمر نیست و مدیریت نکردن آن هم چیزی جدا از ضایع کردن این سرمایه نیست.
اما برای پاسخ به این پرسش ابتدا جایگاه عمر را در روایات بیان میکنیم و سپس به اختصار به بیان چند راهکار برای مدیریت اوقات فراغت می پردازیم:
روزها و نَفَسها وجود توست
امام علی (ع) می فرمایند: «إِنَّمَا أَنْتَ عَدَدُ أَیامٍ فَکلُّ یوْمٍ یمْضِی عَلَیک یمْضِی بِبَعْضِک…؛ این را بدان که وجود تو همان شمارش روزهای عمر تو است، هر روزی که بر تو بگذرد قسمتی از وجود تو را به همراه خود می برد». امام علی (ع) می فرمایند: «إِنَّ عُمُرَک عَدَدُ أَنْفَاسِک وَ عَلَیهَا رَقِیبٌ یحْصِیهَا؛ عمر تو شمارۀ نفس های توست و بر آن ها نگهبانی است که آن را می شمارد».
امروز را دریاب
امام علی (ع) می فرمایند: «إنَّ ماضی یَومِک مُنتَقِلٌ و باقیهِ مُتّهمٌ فَاغتَنِمْ وَقتَک بِالعَمَلِ؛[1] دیروز که گذشت و به فردا هم اطمینان نیست، امروزت را با اعمال صالحه غنیمت شمار».
جبران گذشته
امام صادق (ع) به نقل از رسول خدا (ص) می فرمایند: «مَنْ أَحْسَنَ فِیمَا بَقِی مِنْ عُمُرِهِ لَمْ یؤَاخَذْ بِمَا مَضَی مِنْ ذَنْبِهِ وَ مَنْ أَسَاءَ فِیمَا بَقِی مِنْ عُمُرِهِ أَخَذَ بِالْأَوَّلِ وَ الآخِرِ.[2] کسی که در باقی مانده عمر خود اعمال خود را نیکو کند، از گناهان گذشته اش بازخواست نمی شود و اگر با همان کردارهای بد عمر خود را به پایان ببرد از تمام اعمال او از اوّل تا به آخر بازخواست خواهد شد».
کارهای بیهوده
امام علی (ع) می فرمایند: «مَن اشتَغَل بِالفُضول فاتَهُ مِن مُهِمِّهِ الَمأْمولُ؛[3] کسی که خود را به مسائل بیهوده سرگرم کند از خواسته های واقعی زندگی خود بازخواهد ماند».
راهکارهای مدیریت اوقات فراعت
برای این که این عمر با ارزش را حفظ کنیم و اوقات فراغت را مساوی با بیکاری دانسته و هدر ندهیم، به برخی راهکارهای مدیریت اوقات فراغت اشاره می کنیم:
الف) ارتقای دانش نظامی
هر نیروی نظامی در مقابل حقوقی که دریافت می کند و براساس قرارداد استخدامی که آن را امضا کرده است، متعهد است وظایف محوله را درست انجام دهد. مسلماً در صورت کوتاهی نسبت به این موضوع شرعاً و قانوناً ضامن است و اگر خسارتی نیز از این ناحیه به سازمان وارد شود، باید پاسخگو باشد.
پیامبر اکرم (ص) می فرمایند: «أیُّمَا امْرِئٍ وَلِی مِنْ أمْرِ المُسْلِمِینَ وَلَمْ یَحُطْهُم بِما یَحُوطُ بِهِ نَفْسَهُ لَمْ یَرَحْ رائِحَةَ الجَنَّةِ.[4]هرکس بخشی از کار مسلمانان را برعهده گیرد و در کار آنها مانند کار خود دلسوزی نکند، بوی بهشت را استشمام نخواهد کرد».
یکی از لوازم انجام درست کارها، داشتن دانش و تخصص کافی است. بنابراین افرادی که در ساعات اداری موقتاً کاری برعهدۀ آنان نیست لازم است از وقت های آزاد و اوقات فراغت خود در طول روز بهره برده و نسبت به ارتقای دانش نظامی، جدیت کافی داشته باشند. غفلت از این موضوع دقیقاً خواست دشمن است.
خداوند در قرآن کریم میفرماید: «وَدَّ الَّذینَ کفَرُوا لَوْ تَغْفُلُونَ عَنْ أَسْلِحَتِکمْ وَ أَمْتِعَتِکمْ فَیمیلُونَ عَلَیکمْ مَیلَةً واحِدَة (نساء: 102). کافران آرزو دارند که شما از سلاح ها و متاع های خود غافل شوید و یک باره به شما هجوم آورند».
ب) مطالعه
افزایش دانش علمی یکی از راه های آسان برای بهره بری از اوقات فراغت است و در اسلام نیز جایگاهی بلند دارد و بالعکس، جهل و نادانی به شدت مذمت شده که به مواردی اشاره می شود:
1- خسران بزرگ
امام صادق (ع) می فرمایند: «کانَ فِیمَا وَعَظَ لُقْمَانُ ابْنَهُ أَنْ قَالَ لَهُ، یا بُنَی، اجْعَلْ فِی أَیامِک وَ لَیالِیک وَ سَاعَاتِک نَصِیباً لَک فِی طَلَبِ الْعِلْمِ، فَإِنَّک لَنْ تَجِدَ لَک تَضْییعاً مِثْلَ تَرْکه.[5] در اندرزهایی که لقمان به فرزند خود کرد، آمده است: فرزندم! در روزها و شب ها و ساعات عمر خود، بهره ای را به آموختن دانش اختصاص بده؛ زیرا برای خود هرگز لطمه ای بزرگ تر از ترک علم نخواهی یافت».
2- قلب مخروبه
پیامبر اسلام (ص) می فرمایند: «قَلبٌ لَیسَ فیهِ شَیءٌ مِنَ الحِکمَةِ کبَیتٍ خَرِبٍ، فتَعَلَّموا و عَلِّموا و تَفَقَّهوا و لا تَموتوا جُهّالاً فإنَّ اللّه َ لا یعذِرُ عَلَی الجَهلِ.[6] دلی که در آن چیزی از حکمت نباشد، مانند خانه ای مخروبه است. پس دانش بیاموزید و بیاموزانید و فهمیدگی به دست آورید و نادان نمیرید؛ زیرا خداوند عذرِ نادانی را نمی پذیرد».
3- انجام اعمال مستحبی (عملی و زبانی)
افراد دو دسته اند: برخی شوق بیشتری به عبادت های عملی دارند و برخی به اعمال عبادی لسانی (ذکر زبانی) گرایش بیشتری دارند. افراد بهتر است با توجه به شوق و علاقهٔ خود به این مستحبات بپردازند. در اسلام نیز بر این موضوع تأکید فراوان شده است:
ثواب ذکر
پیامبر گرامی اسلام (ص) می فرمایند: «اِنّ اَهلَ الجَنَّةِ لایَندِمونَ عَلی شَیءٍ مِن اُمورِ الدُنیا اِلاّ علی ساعَةٍ مرَّتْ بِهِم فیالدّنیا لَمْ یَذکروا اللَّهَ فیها.[7] بهشتیان، (فردا) بر هیچیک از امور دنیا اظهار پشیمانی نمیکنند، جز آن ساعتی که بر آنها گذشت و خدا را در آن یاد نمیکردند.
ثواب خدمت
پیامبر گرامی اسلام (ص) می فرمایند: «أیما مُسلمٍ خَـدَمَ قَوما مِن المُسلمینَ إلّا أعْطاهُ اللّه ُ مِثْلَ عَدَدِهِم خُدّاما فی الجَّةِ.[8] هر مسلمانی که گروهی از مسلمانان را خدمت کند، خداوند به تعداد آنان در بهشت به او خدمتکار دهد».[9]
4- تشویق به حفظ قرآن، ادعیه، زیارات و حدیث
حفظ قرآن، ادعیه و زیارات نقش سازنده ای در رشد معنوی انسان دارد. زیرا در فرآیند این کار فرد با کلام گهربار خداوند متعال و معصومان انس می گیرد و حقیقت آن در جان او می نشیند و در زندگی او جریان پیدا می کند.
رسول گرامی اسلام (ص) می فرمایند: «مَنْ قَرَأَ الْقُرْآنَ وَ حَفِظَهُ أَدْخَلَهُ اللَّهُ الْجَنَّةَ وَ شَفَّعَهُ فِی عَشَرَةٍ مِنْ اهلبیتهِ، کلُّهُمْ قَدْ اسْتَوْجَبَ النَّارَ. هر که قرآن بخواند و آن را حفظ کند، خداوند او را وارد بهشت می کند و شفیع ده نفر از خانوادهاش قرار می دهد که همه شان مستحّق دوزخ بودند».[10]
و نیز امام صادق (ع) فرمود: «الْحَافِظُ لِلْقُرْآنِ الْعَامِلُ بِهِ مَعَ السَّفَرَةِ الْکرَامِ الْبَرَرَة؛ حافظ قرآن که بدان عمل کند در آخرت رفیق فرشتگان باکرامت و نیک رفتار خواهد بود.»[11]
و یا امام صادق (ع) راجع به پاداش حفظ حدیث فرمود: «مَنْ حَفِظَ مِنْ أَحَادِیثِنَا أَرْبَعِینَ حَدِیثاً بَعَثَهُ اللَّهُ یوْمَ الْقِیامَةِ عَالِماً فَقِیها؛ هرکه چهل حدیث از احادیث ما را حفظ کند خدا او را در روز قیامت، عالم و فقیه مبعوث میکند»؛[12]
5- برگزاری جلسات انتقال تجربه
کارکنان عزیز می توانند با برگزاری جلسات انتقال تجربه در اوقات فراغت، بهترین بهره ها را از عمر خود داشته باشند. انسان عاقل به جای اینکه رنج و مشقّت تجربۀ امور را خود به دوش کشد، میتواند بدون هیچ هزینه ای از تجربه های دیگران استفاده کند. تجربههایی چون تربیت فرزند، مدیریت خانه در مدّت مأموریت، یادگیری مهارت ها و هنر از دوستان همکار و کسب درآمد افزون بر اینکه این جلسات به رشد اجتماعی، مهارت کلامی، انتقادپذیری و… انسان نیز بسیار کمک می کند.
خلاصی از رنج
امام علی(ع) خطاب به فرزندش امام حسن (ع) می فرمایند: «فَبادَرْتُک بِالأَدَبِ قَبْل أَنْ یقْسوَ قلبُک وَیشتغِلَ لُبُّک لتَستَقْبِلَ بجِدِّ رأیک من الأمرِ ما قَد کفاک أهلُ التَّجارِبِ بُغیتَهُ وتَجرِبَتَهُ، فتکونَ قد کفِیتَ مَؤونَةَ الطَّلَبِ وعُوفِیتَ مِن عِلاجِ التَّجرِبَةِ.[13] پیش از آنکه دلت سخت و فکرت مشغول گردد به تربیت تو پرداختم تا با اندیشۀ استوارت به اموری که خداوندانِ تجربه آن ها را جسته اند و آزموده اند روی آوری و بدین سان، رنج جست و جو از تو برداشته شود و از دست زدن به تجربه معاف گردی.
دانش جدید
امام علی (ع) می فرمایند: «لولا التَّجارِبُ عَمِیتِ المَذاهبُ، و فی التَّجارِبِ عِلمٌ مُسْتَأنَفٌ؛[14] اگر تجربه ها نبود، راه ها پوشیده می ماند و در تجربه[کردن]هاست که دانش جدید به دست می آید».
ارحاعات:
[1]. عبدعلی بن جمعه الحویزی، تفسیر نورالثقلین، قم، اسماعیلیان، 1415 ق، ج 3، ص 150.
[2]. محمد بن علی بن بابویه قمی (شیخ صدوق)، الأمالی، تهران، اسلامیه، 1362، ص 57.
[3]. علی بن محمد لیثی واسطی، عیون الحکم و المواعظ، قم، دار الحدیث، 1376، ص 440.
[4]. ابوالقاسم پاینده، نهج الفصاحه، تهران، دنیای دانش، 1382، ص 360.
[5]. محمد بن حسن طوسی، الأمالی، تحقیق مؤسسة البعثة، قم، دار الثقافة، 1414ق، ص 68.
[6]. ابوالقاسم پاینده، نهج الفصاحه، همان، 1382، ص 600.
[7]. حسن بن محمد دیلمی، إرشاد القلوب إلی الصواب، قم، الشریف الرضی، 1412 ق، ج1، ص 52-53.
[8]. محمد بن یعقوب کلینی، اصول کافی، ترجمۀ جواد مصطفوی، تهران، اسلامی، 1369، ج 2، ص 207.
[9]. در زمینۀ مستحبات عملی کتاب مفاتیح الحیاة تألیف آیتالله جوادی آملی و ثواب الأعمال و عقاب الأعمال تألیف شیخ صدوق منابع جامعی است.
[10]. محمدبنیزید ابن ماجه، سنن الحافظ، تحقیق بشار عواد معروف، بیروت، دار الجیل، 1418ق، ج 1، ص 207.
[11]. همان، ج 2، ص 603.
[12]. همان، ج 1، ص 49.
[13]. محمد بن یعقوب کلینی، همان، ص 70.
[14]. محمدباقر مجلسی، بحارالأنوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403 ق، ج 68، ص 342.
برگرفته از کتاب پرسمان معرفتی 2، قم، زمزم هدایت، 1402، ص 227-223.
