معرفی

پژوهشگاه علوم اسلامی امام صادق†، وابسته به نمایندگی ولی‌فقیه در سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، در گذر نزدیک به چهار دهه فعالیت در عرصۀ پژوهش، یکی از باسابقه‌ترین مراکز علمی علوم اسلامی در سطح کشور و نیروهای مسلح به‌شمار می‌رود. این مجموعۀ علمی در سال 1359 با همت شهید فضل‌الله محلاتی‚، نماینده وقت حضرت امام‚ در سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، تأسیس شد و تا کنون افزون‌بر انجام دادن طرح‌های پژوهشی متعدد، تدوین و تألیف بیش از پانصد کتاب مطالعاتی و پانصد متن آموزشی را در کارنامه خود به ثبت رسانده و در اختیار مخاطبان و فراگیران در نظام آموزش عقیدتی-سیاسی نیروهای مسلح قرار داده است.

تاریخچه

تأسیس مرکز بررسی و تحقیقات عقیدتی و سیاسی سپاه

در سال 1359 با فرمان شهید فضل‌الله محلاتی‚، نماینده امام خمینی‚ در سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، و با هدف تقویت بنیۀ اعتقادی و سیاسی پاسداران و نیروهای انقلابی، مرکزی با عنوان «مرکز بررسی و تحقیقات عقیدتی و سیاسی سپاه» زیر نظر این شهید بزرگوار، در قم تأسیس شد. در این مرکز، در ابتدای امر، گروهی با مسئولیت حجت‌الاسلام ‌والمسلمین محمود محمدی عراقی، وظیفۀ خلاصه کردن کتاب‌های شهید مطهری‚ و دیگر کتاب‌های دینی را برعهده داشتند.

آیت الله شهید فضل الله محلاتی

حجت‌الاسلام محمود محمدی عراقی

در آن سال‌ها سپاه در سراسر کشور کتاب‌فروشی داشت و عمدۀ نیروهای انقلابی کتاب‌های موردنیاز خود را از سپاه تهیه می‌کردند. در اثنای انجام دادن مأموریت نخست در سال 1359، به دلیل اینکه کتاب‌ها و جزوات ضاله به دلیل فضای سیاسی آن زمان در سطح کشور بسیار زیاد بود و گاه این کتاب‌ها وارد کتاب‌فروشی‌های سپاه هم می‌شد، این مرکز مأموریت یافت که آثار منتشرشده را در حوزۀ علوم اسلامی و انسانی بررسی کند و با تفکیک سره از ناسره، آن‌ها را در قالب فهرست کتاب‌های مفید، مجاز یا منفی (ضاله) به مراکز سپاه و کتاب‌فروشی‌های ارگان‌های انقلابی برای اطلاع‌رسانی ارسال کند.

در اواخر سال 1360 معمار کبیر انقلاب برای ارتقای وضع عقیدتی-سیاسی سپاه نظارت جدی بر خط فکری و اعتقادی پاسداران را خواستار شد و انتظارات و رهنمودهایی را مطرح فرمود که سبب شد آیت‌الله طاهری خرم‌آبادی، نماینده حضرت امام‚ در سپاه، نسبت به اصلاح و ارتقای مرکز بررسی و تحقیقات اهتمام ویژه ورزد. درنتیجه، از روحانیون محقق و فاضل بیشتری در مرکز بهره گرفته شد و مقرر شد جزواتی را برای آموزش عقیدتی‌‌-فرهنگی و ارسال به مراکز سپاه تهیه و تنظیم کنند.

آقای طاهری خرم‌آبادی پس از سامان‌یابی مرکز بررسی و تحقیقات شرح وظایف کلی آن را این‌گونه تبیین فرمود:

در حال حاضر برادران روحانی آنجا را اداره می‌کنند تا جزوات آموزشی برای سپاه تهیه کنند و گروه‌هایی در‌همین‌رابطه به کار مشغولند و برنامه‌های درازمدت و کوتاه‌مدت در دست دارند و نظارت و بررسی جزوات و نشریاتی که سپاه در سراسر کشور دارد، برعهدۀ همین مرکز است.

آیت الله سید حسین طاهری خرم‌آبادی

از همان آغاز کار مرکز بررسی و تحقیقات، استادان و فضلایی چون حضرات آیات فضل‌الله محلاتی، سید‌مهدی روحانی، علی احمدی میانجی، رضا استادی، ابراهیم امینی، سیدجمال‌الدین دین‌پرور، محمدرضا فاکر و سیدمحسن خرازی هیئت‌علمی و کارگروه مشورتی مرکز بررسی و تحقیقات سپاه شدند و بنابراین گذاشته شد آنچه را این هیئت تأیید کند، چاپ شود. این هیئت، که گاه ترکیب آن تغییر می‌کرد، هفت‌هشت سال، هفته‌ای یک‌بار برای ارزیابی آثار مرکز در قم تشکیل می‌شد و نظارت این هیئت به آثار مرکز اعتبار می‌بخشید. به لطف همین دقت‌نظر و اشراف ناظران علمی و نهایی، تاکنون آثار پژوهشگاه هیچ مورد انحرافی نداشته و به تأیید جامعۀ علمی و دینی کشور رسیده است.

آقای محمدی عراقی، در مصاحبه با مجلۀ پیام انقلاب در اسفند 1361، ساختار و عملکرد اولیه مرکز بررسی و تحقیقات را چنین تشریح کرده است:

این مرکز با پنج گروه تخصصی «اصول عقاید»، «اخلاق»، «احکام»، «تاریخ اسلام» و «سیاسی» در دو بخش تحقیقات کوتاه‌مدت و بلندمدت فعالیت خود را آغاز کرده است. در بخش کوتاه‌مدت کتاب‌های استادان حوزه در قلمرو موضوعات اعتقادی و اخلاقی را متناسب با نیازهای فعلی و برنامه‌های آموزشی سپاه گردآوری و تنظیم می‌کند و برنامه درازمدت فعال شدن گروه‌های تخصصی برای مطالعه، فیش‌برداری و تدوین متون آموزشی براساس سطح‌بندی آموزش‌های عقیدتی-سیاسی سپاه است.

آیت الله سید حسین طاهری خرم‌آبادی

در سال 1362، در روزهای اوج جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، فرمانده وقت سپاه، برادر محسن رضایی، در جلسه‌ای با حجت‌الاسلام‌ والمسلمین محمدی عراقی، مسئول وقت مرکز بررسی و تحقیقات عقیدتی-سیاسی، ضرورت پرداختن به مسائل دفاعی و پژوهش دربارۀ جنگ‌های صدر اسلام و نظام دفاعی آن را مطرح فرمودند. ازاین‌رو، با تشکیل مدیریت نظام دفاعی اسلام، فعالیت‌های پژوهشی در حوزۀ نظام دفاعی به‌عنوان مأموریتی دیگر به مأموریت‌های مرکز بررسی و تحقیقات اضافه شد و نظام دفاعی اسلام جزو نخستین طرح‌های پژوهشی مرکز شد. دراین‌زمینه، استادان ارجمندی همچون حجت‌الاسلام والمسلمین احمدی میانجی و علامه سیدجعفر مرتضی عاملی نقش جدی داشتند.

در همین سال (1362)، فرمانده کل سپاه، برادر محسن رضایی، بازدیدی از مرکز بررسی و تحقیقات داشتند و از نزدیک در جریان فعالیت مرکز قرار گرفتند. همچنین، از سال 1362 به دعوت مرکز بررسی و تحقیقات استادان فاضلی همچون آیت‌الله سیدرضا بهاءالدینی و آیت‌الله حسین مظاهری در مرکز حضور می‌یافتند و دربارۀ جهاد و دفاع سخنرانی می‌کردند و سخنرانی آنها به صورت نوار صوتی و ویدئویی برای استفاده رزمندگان و فرماندهان به جبهه‌ها ارسال می‌شد.

در شهریور 1361 به پیشنهاد آیت‌الله سیدحسن طاهری خرم‌آبادی، حجت‌الاسلام والمسلمین محمدی عراقی با حکم امام خمینی‚، قائم‌مقام نماینده ولی‌فقیه در سپاه شد. پیرو آن، حضور ایشان در مرکز کاهش پیدا کرد؛ درنتیجه، از مهر 1362 حجت‌الاسلام والمسلمین غلامرضا مصباحی‌مقدم، به‌عنوان قائم‌مقام و از سال 1363 از سوی فرماندهی کل سپاه به‌عنوان مسئول مرکز بررسی و تحقیقات انتخاب شد.

در سال‌های1363 و 1364 باتوجه‌به نیاز سپاه، تدوین متون درسی آموزش‌های عقیدتی-سیاسی حول پنج موضوع معارف و علوم قرآنی، اصول اعتقادات، اخلاق اسلامی، احکام و دانش سیاسی به مأموریت‌های مرکز بررسی و تحقیقات عقیدتی-سیاسی افزوده شد و معاونت تدوین متون آموزشی و کمک‌آموزشی با چهار گروه «تاریخ»، «سیاسی»، «عقاید» و «تفسیر» تشکیل و به ساختار آن اضافه شد.

با افزایش حجم فعالیت‌ها و نیروی انسانی مرکز بررسی و تحقیقات، در سال 1364، ساختمان مرکز از دورشهر به جنب دانشکدۀ شهید محلاتی‚ منتقل شد.

ارتقا به مرکز تحقیقات اسلامی

تا سال 1369 مرکز بررسی و تحقیقات عقیدتی-سیاسی زیر نظر عقیدتی-سیاسی ستاد مشترک بود؛ لکن، از سال 1369 باتوجه‌به گسترش حوزۀ فعالیت مرکز و تغییرات در نظام آموزش عقیدتی-سیاسی، مرکز زیر نظر نمایندگی ولی‌فقیه در سپاه قرار گرفت. در همان سال (1369) با دستور نماینده وقت ولی‌فقیه در سپاه، آیت‌الله محمدعلی موحدی‌کرمانی، مرکز پژوهش‌های علوم انسانی نمایندگی ولی‌فقیه در سپاه با مرکز بررسی و تحقیقات عقیدتی-سیاسی ادغام شد و «مرکز تحقیقات اسلامی» با محوریت تدوین متون آموزشی و کمک‌آموزشی، اطلاع‌رسانی در حوزۀ علوم اسلامی و انسانی و پژوهش‌های علوم انسانی شروع به فعالیت کرد.

 همچنین، از این زمان، در ساختار جدید پژوهش‌های بنیادین در حوزۀ علوم انسانی و اسلامی مدنظر قرار گرفت و مدیریتی با همین عنوان در ساختار مرکز ایجاد شد که در آغاز، مسئولیتش با حجت‌الاسلام والمسلمین حسین ایرانی و پس از وی با حجت‌الاسلام والمسلمین مهدی عبداللهی بود.

 یکی از نخستین طرح‌های پژوهشی که در  این سال‌ها از سوی ستاد مشترک سپاه به مرکز تحقیقات واگذار شد، «تحقیقات عاشورا» بود. برای همین امر واحدی در مرکز به نام «مدیریت تحقیقات عاشورا» زیر نظر حجت‌الاسلام والمسلمین حسینی شاهرودی تشکیل شد. حاصل تحقیقات عاشورا کتاب‌های ارزشمندی بود، ازجمله مع الرکب الحسینی من المدینه الی المدینه، زمینه‌های قیام عاشورا، پیام‌های عاشورا، و عبرت‌های عاشورا. این کتاب‌ها را نویسندگان برجسته‌ای مانند شیخ‌نجم‌الدین طبسی، شیخ‌محمدجواد طبسی، شیخ‌محمدجعفر طبسی، علی‌الشاوی محقق عراقی، حجت‌الاسلام والمسلمین جواد محدثی تدوین و تألیف شد و برخی از آنها به چندین زبان دنیا ترجمه و در داخل نیز بارها تجدید چاپ شد.

در سال 1372 تغییری در ساختار مرکز تحقیقات اسلامی سپاه، مبنی بر ایجاد دو معاونت، ایجاد شد. معاونت تدوین متون به مسئولیت حجت‌الاسلام والمسلمین علی رفیعی با مأموریت تدوین متون نظام آموزش عقیدتی-سیاسی و دیگر سفارش‌های متون آموزشی نیروهای مسلح و معاونت کمک‌آموزشی به مسئولیت دکتر محمدرضا احمدی با مأموریت تدوین نشریۀ مربیان، و در ادامه تدوین نشریات مکتب جبهه (در قطع جیبی) و سرگرمی‌های آموزشی (در قطع جیبی) و ویژه‌نامه‌ها شکل گرفت. به اذعان عمده مسئولان و مصاحبه شوندگان مجلاتی مانند مکتب جبهه یک خوراک معنوی عالی برای رزمندگان در خط مقدم بود؛ به‌طوری‌که، در جیب هر رزمنده‌ای مکتب جبهه پیدا می‌شد. یکی دیگر از بخش‌های زیر معاونت کمک آموزشی گروه تهیه و تدوین فیلم‌نامه بود که زیر نظر حجت‌الاسلام والمسلمین محمدرضا پیوندی شکل گرفت. سریالی دربارۀ معارف نماز و نقش روحانی سیدعبدالحسین لاری در نشر فرهنگ نماز در بین عشایر فارس، به نام «خالو قربان»، که از شبکه یک پخش شد، حاصل تلاش‌های این گروه در سال 1374 بود.

ارتقا به پژوهشکدۀ تحقیقات اسلامی

تا سال 1369 مرکز بررسی و تحقیقات عقیدتی-سیاسی زیر نظر عقیدتی-سیاسی ستاد مشترک بود؛ لکن، از سال 1369 باتوجه‌به گسترش حوزۀ فعالیت مرکز و تغییرات در نظام آموزش عقیدتی-سیاسی، مرکز زیر نظر نمایندگی ولی‌فقیه در سپاه قرار گرفت. در همان سال (1369) با دستور نماینده وقت ولی‌فقیه در سپاه، آیت‌الله محمدعلی موحدی‌کرمانی، مرکز پژوهش‌های علوم انسانی نمایندگی ولی‌فقیه در سپاه با مرکز بررسی و تحقیقات عقیدتی-سیاسی ادغام شد و «مرکز تحقیقات اسلامی» با محوریت تدوین متون آموزشی و کمک‌آموزشی، اطلاع‌رسانی در حوزۀ علوم اسلامی و انسانی و پژوهش‌های علوم انسانی شروع به فعالیت کرد.

 همچنین، از این زمان، در ساختار جدید پژوهش‌های بنیادین در حوزۀ علوم انسانی و اسلامی مدنظر قرار گرفت و مدیریتی با همین عنوان در ساختار مرکز ایجاد شد که در آغاز، مسئولیتش با حجت‌الاسلام والمسلمین حسین ایرانی و پس از وی با حجت‌الاسلام والمسلمین مهدی عبداللهی بود.

 یکی از نخستین طرح‌های پژوهشی که در  این سال‌ها از سوی ستاد مشترک سپاه به مرکز تحقیقات واگذار شد، «تحقیقات عاشورا» بود. برای همین امر واحدی در مرکز به نام «مدیریت تحقیقات عاشورا» زیر نظر حجت‌الاسلام والمسلمین حسینی شاهرودی تشکیل شد. حاصل تحقیقات عاشورا کتاب‌های ارزشمندی بود، ازجمله مع الرکب الحسینی من المدینه الی المدینه، زمینه‌های قیام عاشورا، پیام‌های عاشورا، و عبرت‌های عاشورا. این کتاب‌ها را نویسندگان برجسته‌ای مانند شیخ‌نجم‌الدین طبسی، شیخ‌محمدجواد طبسی، شیخ‌محمدجعفر طبسی، علی‌الشاوی محقق عراقی، حجت‌الاسلام والمسلمین جواد محدثی تدوین و تألیف شد و برخی از آنها به چندین زبان دنیا ترجمه و در داخل نیز بارها تجدید چاپ شد.

در سال 1372 تغییری در ساختار مرکز تحقیقات اسلامی سپاه، مبنی بر ایجاد دو معاونت، ایجاد شد. معاونت تدوین متون به مسئولیت حجت‌الاسلام والمسلمین علی رفیعی با مأموریت تدوین متون نظام آموزش عقیدتی-سیاسی و دیگر سفارش‌های متون آموزشی نیروهای مسلح و معاونت کمک‌آموزشی به مسئولیت دکتر محمدرضا احمدی با مأموریت تدوین نشریۀ مربیان، و در ادامه تدوین نشریات مکتب جبهه (در قطع جیبی) و سرگرمی‌های آموزشی (در قطع جیبی) و ویژه‌نامه‌ها شکل گرفت. به اذعان عمده مسئولان و مصاحبه شوندگان مجلاتی مانند مکتب جبهه یک خوراک معنوی عالی برای رزمندگان در خط مقدم بود؛ به‌طوری‌که، در جیب هر رزمنده‌ای مکتب جبهه پیدا می‌شد. یکی دیگر از بخش‌های زیر معاونت کمک آموزشی گروه تهیه و تدوین فیلم‌نامه بود که زیر نظر حجت‌الاسلام والمسلمین محمدرضا پیوندی شکل گرفت. سریالی دربارۀ معارف نماز و نقش روحانی سیدعبدالحسین لاری در نشر فرهنگ نماز در بین عشایر فارس، به نام «خالو قربان»، که از شبکه یک پخش شد، حاصل تلاش‌های این گروه در سال 1374 بود.