اما میراث عمار تنها به تاریخ تعلق ندارد. در روزگاری که امواج فتنه‌ها و ابهام‌ها بیش از هر زمان دیگری جامعه را در معرض تلاطم قرار داده، بازخوانی سیره عمار یاسر چراغ راهی است برای تبیین حقیقت و تشخیص سره از ناسره. به این مناسبت با دکتر حبیب زمانی محجوب، عضو هیئت علمی و دانشیار پژوهشگاه علوم اسلامی امام صادق(علیه السلام) و پژوهشگر در حوزه تاریخ و تمدن اسلامی و نویسنده کتاب جریان‌شناسی تاریخ صدر اسلام به بررسی ابعاد شخصیتی و نقش تاریخی جناب عمار یاسر در جریان‌شناسی صدر اسلام پرداختیم. این گفت‌وگو تلاشی است برای یافتن پاسخ این پرسش که چگونه می‌توان با الگوگیری از جناب عمار، در برابر جنگ‌های شناختی و تبلیغاتی امروز ایستاد و به روشنگری پرداخت.

ریشه‌ها و رویش‌ها؛ جریان‌شناسی، کلید فهم تاریخ

دکتر زمانی محجوب با اشاره به جریان شناسی تاریخ اسلام می‌گوید: یکی از الگوهای رایج در تحلیل‌های تاریخی، که امروزه مورد توجه برخی پژوهشگران، مورخان و سخنرانان قرار گرفته، جریان‌شناسی است. این الگو، که رهبر معظم انقلاب نیز در تحلیل‌های تاریخی خود به کار می‌برند، بر این باور استوار است که بسیاری از رویدادهای تاریخی را می‌توان در قالب جریان‌های تاریخی فهمید. به عبارت دیگر، هر واقعه تاریخی ریشه در گذشته دارد و حاصل یک فرآیند طولانی است. برای مثال، واقعه عاشورا را می‌توان به عنوان نقطه‌ اوج یک نزاع چهل-پنجاه ساله میان بنی‌امیه و بنی‌هاشم در نظر گرفت؛ نزاعی که در نهایت، با رویارویی یزید بن معاویه از بنی‌امیه و حسین بن علی از بنی‌هاشم در کربلا، بار دیگر شعله‌ور شد.

ایشان اضافه می‌کند: در مبحث جریان‌شناسی تاریخی، یکی از موضوعات کلیدی، نقش خواص است. اینکه این نخبگان و خواص در کجای تاریخ ایستاده‌اند و چگونه می‌توانند اثرگذار باشند و چه تأثیری بر عوام و شخصیت‌های مؤثر جامعه می‌گذارند. خواص، گروهی محدود اما بسیار اثرگذار در جامعه هستند که گفتار و رفتارشان برای عموم مردم اهمیت دارد. این گروه، خود به دو دسته خواص با بصیرت و خواص بی‌بصیرت تقسیم می‌شوند؛ به بیان ساده خواص با بصیرت، کسانی هستند که آگاهانه در مسیر حق گام برمی‌دارند، در حالی که خواص بی‌بصیرت، ناآگاهانه یا آگاهانه، در مسیر باطل قدم می‌گذارند. مقام معظم رهبری در مورد خواص بی‌بصیرت می‌فرمایند که این افراد، حق را هم می‌شناسند اما به دلیل دلبستگی به دنیا، دچار لغزش می‌شوند. یکی از نمونه‌های برجسته‌ خواص با بصیرت، جناب عمار یاسر است؛ شخصیتی که در جنگ صفین به عنوان معیار حق شناخته می‌شد و نقش محوری ایفا می‌کرد.

چگونه عمار یاسر را بشناسیم؟

این پژوهشگر حوزه تاریخ و تمدن اسلامی تصریح می‌کند: عمار یاسر، شخصیتی که پدر و مادرش از پیشگامان پذیرش اسلام در مکه بودند و هر دو، زیر شکنجه مشرکان به شهادت رسیدند. عمار، از خاندانی اصیل و ریشه‌دار بود که والدینش، جان خود را در راه اسلام و دین خدا فدا کردند. در بین شیعیان، او یکی از ارکان چهارگانه تشیع محسوب می‌شود و در کنار جناب ابوذر، مقداد و سلمان، همواره از امامت و اهل بیت پیامبر(ص) دفاع کرده است. شناخت ویژگی‌های عمار یاسر، برای درک جایگاه والای او ضروری است.

دکتر زمانی محجوب در پاسخ به این پرسش که چگونه می‌توانیم عمار یاسر را به عنوان یکی از یاران با بصیرت بشناسیم و او را در زمره کسانی قرار دهیم که تا آخرین لحظه و تا پای جان از دین خدا حمایت کردند؟ می‌گوید: یکی از شاخصه‌های مهم، همیشگی بودن دفاع او از دین، مکتب اهل بیت(ع) و حقیقت است. عمار، نه تنها در اواخر عمر، بلکه در تمام دوران زندگی خود، حتی پیش از امامت علی بن ابیطالب(ع) و در دوران سه خلیفه نخست، سردمدار دفاع از دین و به ویژه حقانیت امیرالمومنین(ع) بود. یعقوبی می‌نویسد که او به همین دلیل، مورد بی‌مهری و حتی ضرب و شتم قرار می‌گرفت.

عمار، چراغ راه بصیرت: از تبیین حقیقت تا معیار حقانیت

ایشان تصریح می‌کند: نکته مهم دیگر روشنگری بی‌نظیر عمار یاسر است. او مصداق بارز جهاد تبیین بود و در جنگ صفین، به ویژه در شرایط غبارآلود و پس از فتنه حکمیت، نقشی محوری ایفا کرد. عمار در سال ۳۷ هجری و در سن ۹۷ سالگی در همین جنگ به شهادت رسید. پس از شهادت مالک اشتر در مصر، معاویه در خطبه‌ای به یارانش گفت که علی بن ابیطالب دو بازوی راست داشت؛ یکی از آنان در روز صفین بریده شد(عمار یاسر) و دیگری امروز (مالک اشتر). عمار با روشنگری، حقیقت را بیان می‌کرد؛ چیزی که امروز نیز در جامعه ما کمبود آن احساس می‌شود. بسیاری از داوری‌ها، قضاوت‌ها و پیش‌بینی‌هایی که امروزه در جامعه انجام می‌شود و به ضرر و حتی بر علیه جامعه و حاکمیت است، ناشی از غفلت، جهالت و ناآگاهی است. جهاد تبیین، راه حل این مشکل است و عمار یاسر در آن دوران، همین کار را می‌کرد؛ او مدام در بین اصحاب، خواص، یاران امیرالمومنین(ع) و حتی در میان سپاه دشمن، به جهاد و روشنگری می‌پرداخت.

عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق(ع) ادامه می‌دهد: پیامبر اکرم(ص) با توجه به نقشی که عمار در هدایت مسلمانان در آینده داشت و با علم به وقایع جنگ صفین، او را به عنوان شاخص حق به مردم معرفی می‌کرد و می‌فرمود: این عمار، شاخص حق است. ایشان می‌فرمودند که حضور عمار در هر جبهه و جناحی، نشان‌دهنده حق بودن آن جبهه است. این موضوع برای یاران معاویه نیز آشکار بود و برایشان گران تمام می‌شد. واقدی و ابن عبدالبر اندلسی نقل می‌کنند که پیامبر(ص) در پاسخ به سوال مردم مبنی بر اینکه در صورت بروز فتنه و اختلاف چه باید کرد، فرمودند: «بر شما باد پسر سمیه(عمار)؛ او هرگز جبهه حق را ترک نمی‌کند». این احادیث پیامبر(ص) در ذهن مردم نقش بسته بود.

عمار، ترازوی حقیقت

دکتر زمانی محجوب در تشریح معیار حق بودن توضیح می‌دهد: ابوحنیفه دینوری در اخبار الطوال می‌گوید در جنگ جمل، وقتی زبیر فهمید که عمار یاسر همراه علی(ع) است، از کار خود تعجب کرد و به شک افتاد. این حدیث آنقدر در بین مردم رایج بود که عمار به معیاری برای تشخیص حق تبدیل شده بود. زبیر که سردسته اصحاب جمل بود، با دیدن عمار در سپاه علی(ع)، با خود گفت: نکند حدیث پیامبر(ص) درست باشد و علی(ع) بر حق باشد. طه حسین نیز در کتاب علی و فرزندانش به این موضوع اشاره می‌کند که زبیر از کار خود به شگفت آمد و گفت پیامبر(ص) فرموده که حق همراه عمار است. در جنگ صفین نیز، شهادت عمار موجی از تردید و نگرانی را در میان شامی‌ها ایجاد کرد؛ چرا که شنیده بودند رسول خدا(ص) فرموده که عمار به دست گروهی طغیانگر و ستمگر شهید می‌شود. معاویه و عمروعاص با فریب، لشکریان خود را از این موج برگرداندند و گفتند: قاتل عمار کسی است که او را به جنگ آورده است. اگر علی(ع) عمار را به جنگ نمی‌آورد، عمار کشته نمی‌شد. پس علی (ع) مقصر است که او را به جنگ آورده است.

ایشان اظهار می‌کند: آنچه عمار را به محور و معیار تشخیص حق از باطل تبدیل کرد، بصیرت او بود. برخلاف بسیاری از صحابه که علیه علی(ع) داوری و اقدام کردند، عمار نه در تشخیص راه درست یعنی راه اهل بیت(ع) و حقانیت علی(ع) اشتباه کرد و نه در پایداری در جبهه حق سست شد. او مانند چراغی روشن، لحظه‌ای حقانیت اهل بیت(ع) را ترک نکرد، از تصدیق حقانیت آنان کوتاهی نکرد و هیچگاه در انحراف خواص نابکار شریک نشد.

در جستجوی عمارها: تبیین حقیقت در عصر فتنه‌ها

نویسنده کتاب جریان‌شناسی تاریخ صدر اسلام با اشاره به لزوم شناخت و تبیین حقیقت در عصر فتنه‌ها بیان می‌کند: خواص، نخبگان هر دوره‌اند که یا با بصیرت‌اند، مانند عمار، یا بی‌بصیرت، مانند ابوموسی اشعری. ابوموسی اشعری، فردی پرنفوذ بود اما وقتی در حقانیت علی(ع) و فرمایشات پیامبر(ص) در مورد ایشان ابراز تردید کرد، افراد زیادی پیرو او شدند. در مقابل، عمار، یاری با بصیرت بود که هرگز در انحراف خواص نابکاری مانند ابوموسی اشعری و عبدالله بن عمر و… شریک نشد و با روشنگری و زدودن پرده‌های جهل، مسلمانان را به راه درست فراخواند.

دکتر زمانی محجوب در پایان با اشاره به فرمایش رهبر معظم انقلاب در جمع سپاه حفاظت ولی امر (۵ مرداد ۱۳۸۸) یادآور می‌شود: ایشان فرمودند که «در جنگ صفین یکی از کارهای مهم جناب عمار یاسر تبیین حقیقت بود. چون آن جناح مقابل که جناح معاویه بود، تبلیغات گوناگونی داشتند. همینی که حالا امروز به آن جنگ روانی میگویند، این جزو اختراعات جدید نیست، شیوه‌هاش فرق کرده؛ این از اول بوده. خیلی هم ماهر بودند در این جنگ روانی؛ خیلی. آدم نگاه میکند کارهایشان را، می‌بیند که در جنگ روانی ماهر بودند. تخریب ذهن هم آسانتر از تعمیر ذهن است. وقتی به شما چیزی بگویند، سوءظنی یک جا پیدا کنید، وارد شدن سوء ظن به ذهن آسان است، پاک کردنش از ذهن سخت است. لذا آنها شبهه‌افکنی میکردند، سوء ظن را وارد میکردند؛ کار آسانی بود. این کسی که از این طرف، خودش را موظف دانسته بود که در مقابل این جنگ روانی بایستد و مقاومت کند، جناب عمار یاسر بود، که در قضایای جنگ صفین دارد که با اسب از این طرف جبهه، به آن طرف جبهه و صفوف خودی میرفت و همین طور این گروه‌هائی را که – به تعبیرِ امروز، گردانها یا تیپهای جدا جدای از هم – بودند، به هر کدام میرسید، در مقابل آنها می‌ایستاد و مبالغی برای آنها صحبت میکرد؛ حقائقی را برای آنها روشن میکرد و تأثیر میگذاشت. یک جا میدید اختلاف پیدا شده، یک عده‌ای دچار تردید شدند، بگو مگو توی آنها هست، خودش را بسرعت آنجا میرساند و برایشان حرف میزد، صحبت میکرد، تبیین میکرد؛ این گره‌ها را باز میکرد». بر اساس این فرمایش امروزه ما بیش از هر زمان دیگری نیازمند عمارها هستیم. رهبر انقلاب، جهاد تبیین را مطرح می‌کنند؛ جهاد، یعنی نهایت تلاش در راه حمایت از دین خدا. اگر کسی بخواهد در این دوره زمانی جهاد کند، باید جهاد تبیین کند. برای جهاد تبیین، نیازمند الگو هستیم؛ باید ببینیم کسانی که پای کار دین خدا بودند، چگونه جهاد می‌کردند. یکی از این افراد، عمار یاسر است. شناخت عمار یاسر، معرفی او، خواندن زندگی‌نامه و بررسی الگوهای رفتاری او در راستای جهاد تبیین، برای اهل تحقیق، اهل منبر و اهل هیئت، لازم و واجب است.