آیا در ایران انتخابات فرمایشی و نتایج اعلامشده مخدوش و نظارتها ناکارآمد است؟
مقدمه
اصل جمهوریت، یکی از دو رکن غیرقابل تغییر و اساسی در نظام سیاسی جمهوری اسلامی است. برخی بر این باورند که این اصل، به دلایل متعدد امری جدی نیست و اصلیترین مظهر آن یعنی انتخابات و حق اعمال اراده ملی در ایران چندان واقعی نیست. خصوصاً اینکه اینک نهادهای نظارتی و اجرایی در انتخابات کاملاً همسو با یکدیگر تعریف میشوند و حتی در ظاهر هم تفاوتی در آنها دیده نمیشود. مردم به چه امیدی در یک انتخابات مهندسیشده بایستی شرکت کنند؟
پرسش فوق مبتنی بر دو بخش است، یکی اصل انتخابات در ایران چقدر جدی است. دوم اینکه آیا نظارتهای نهادی و مدنی، سلامت انتخابات را تضمین میکند یا نه.
1. جدی بودن و یا فرمایشی بودن انتخابات در سه حالت قابل فهم است. یکی در میزان مشارکت و اقبال جامعه، دوم در همسویی منتخبین با ارکان حاکمیت قبلی و دیگری نسبت منتخبین با اراده ملت که هر یک از این مؤلفهها در ادامه توضیح داده شده است. البته این نکته را نیز نباید از نظر دور داشت که میزان واقعی بودن یا نبودن جمهوریت، امری صفر و یکی نیست و شدت و ضعف دارد.
الف. بررسی میزان مشارکت:
در ایران تا سال 1400 شمسی، 39 انتخابات برگزار شده است که شدت مشارکت عمومی در آن گاهی به مرز ناباوری رسیده است. مثلاً حضور مردم در دهمین انتخابات ریاست جمهوری در سال 1388، بیش از 85 درصد از واجدین شرایط بود که یعنی حدود چهل میلیون نفر در انتخابات برگزارشده توسط نظام جمهوری اسلامی ایران شرکت کردند. همچنین پیش از آن در هفتمین انتخابات ریاست جمهوری در سال 1376، حدود 80 درصد از واجدین شرایط در این انتخابات شرکت کردند. آیا این حجم از اقبال عمومی به انتخابات در ایران ناشی از تلقی فرمایشی بودن انتخابات توسط مردم است؟ آیا مردم علیرغم بمباران شبانهروزی رسانههای فارسیزبان علیه نظام جمهوری اسلامی در این حد بیخبر و بیاطلاع از وضعیت انتخابات در ایران هستند؟
ب: بررسی همسویی منتخبین با ارکان حاکمیت قبلی
زمانی که بسیاری از منتخبین مردم در انتخابات مختلف چه در مجلس و چه در ریاست جمهوری، افرادی را انتخاب میکنند که بهصورت واضح، خلاف سیاستهای دولت مستقر عمل میکنند و حتی بالاتر از آن با بخشهای انتصابی حاکمیت وارد چالش جدی میشوند، این امر نشان از جدی بودن انتخابات دارد. برای مثال در انتخابات ریاست جمهوری سالهای 1358، 1376 و 1392، منتخبین ملت، همسویی سیاسی و مورد طبع حاکمیت قبلی را نداشتند و بااینحال دو دولت اصلاحات و تدبیر و امید، 16 سال و تا روز آخر بر کرسی ریاست جمهوری تکیه زدند. همینطور در انتخابات مجلس خبرگان اخیر (1394) آقایان مرحومین مصباح یزدی و محمد یزدی نتوانستند از تهران وارد مجلس خبرگان شوند درحالیکه بهشدت موردحمایت حاکمیت بودند و رهبر انقلاب در نکوهش عدم انتخاب آنان بیان داشت: «البته برخی بزرگان هم هستند که رأی آوردن و یا رأی نیاوردن، هیچ خللی در شخصیت آنها ایجاد نمیکند و آقایان یزدی و مصباح ازجمله این افراد هستند که حضور آنان در خبرگان باعث افزایش وزانت این مجلس میشود و نبود آنها نیز برای مجلس خبرگان خسارت است.»(1) پس اینگونه نیست که منتخبین، لزوماً همسو با اراده حاکمیت باشند و این نشان از احترام و اهتمام به رأی مردم دارد.
ج: بررسی نسبت منتخبین با اراده ملت:
مردم برای رسیدن به نتیجه در انتخابات شرکت میکنند، آنها یا خواهان تغییر سیاستهای موجودند و یا برای حفظ سیاستهای قبلی به پای صندوقهای رأی میروند. یکی از دلایل بالا بودن میزان مشارکت مردم در انتخابات مختلف در جمهوری اسلامی ایران، اهمیت دادن جامعه به نتیجه این تغییر و یا تداوم سیاستها است. دولتها و مجالس مختلف، نشان دادهاند که توانستهاند این تلقی را در جامعه ایجاد کنند و لذا بارها شاهد انتخابات گرم و رقابتی بودهایم که حتی پس از اعلام نتایج، موجب تنش و تندی در جامعه شده است. باید به این پرسش پاسخ داد که اگر تلقی واقعی جامعه، ناهماهنگی منتخبین با رأیدهندگان است، جدای از مشارکت وسیع و چند دهمیلیونی مردم در انتخابات، چرا پس از اعلام نتایج انتخاباتی سال 88، کشور هشت ماه درگیر اعتراض و آشوب جدی بود؟ آیا این حجم از خشم و اعتراض، نتیجه بیاهمیتی و فرمایشی بودن انتخابات در ایران است؟
2. سازوکار و فرایند سلامت و نظارتهای انتخاباتی در ایران چگونه است و امکان تقلب گسترده وجود دارد؟
الف. جمهوری اسلامی ایران دارای مراجع قانونی قدرتمند، دادگستری گسترده، قوانین مدون و نهادهای نظارتی مختلف است (هیئت اجرایی مرکزی، شورای نگهبان، بازرسی وزارت کشور، ناظران مردمی و…) و طی چهار دهه، دهها انتخابات را با قدرت و پرشور برگزار کرده است. (2) علاوه بر نهادهای نظارتی متکثر، تمامی نامزدها هم در انتخابات حق معرفی ناظر دارند؛ یعنی ناظرها میتوانند در کل فرایند رأیگیری، باز کردن صندوق و شمارش آرا، اعلام نتیجه و صورتجلسه کردن نتیجه صندوق حضور و نظارت داشته باشند. معمولاً از معدلگیری در صندوقهای مختلف در سراسر کشور، ستاد انتخاباتی مرکزی نامزد را پیش از اعلام نتایج نهایی متوجه واقعیت انتخابات میکند و به همین دلیل است که غالب انتخابات مختلف در ایران با مشکل اعتراض نامزدهای انتخاباتی مواجه نشده است. البته اخلاق نپذیرفتن شکست و رفتار نامتعادل در برخی همیشه وجود دارد و این اختصاص به ایران و سازوکار انتخاباتی آن ندارد. کما اینکه در انتخابات ریاست جمهوری 2020 ایالاتمتحده آمریکا، درحالیکه مجری انتخابات دولت مستقر دونالد ترامپ بود، وی نتیجه انتخابات را نپذیرفت و خلاف روسای جمهور پیشین آمریکا بهجای تبریک به رئیسجمهور منتخب، کشور را به آشوب کشید بهنحویکه توسط معترضین، کنگره آمریکا برای ساعاتی اشغال گردید. (3)
ب. تجربه سیاسی ملت نیز مسئله مهمی است. مردم از شواهد گوناگون و ارزیابی میدانی، صحت و سلامت انتخابات را رصد میکنند و همانگونه که در بخش اول بیان شد، بارها افرادی از سوی دولت جمهوری اسلامی ایران، بهعنوان پیروز انتخابات معرفیشدهاند که به دلیل تبلیغات مسموم قبلی خودشان نیز از پیروزی در انتخابات ناامید بودند اما دیدند که رأی مردم با دقت و امانتداری اعلام گردید. جامعه بهسادگی متوجه میشود که مسیر انتخابات با مسیر جامعه همسو است یا تفاوت معناداری دارد. لذا مشارکت بالای مردم در انتخابات مختلف نشان میدهد که جامعه تا حد قابل قبولی بهسلامت انتخابات ایمان دارد.
ج: لزوماً همسو بودن طیفهای سیاسی حاکمیتی دلیل بر خیانتدرامانت و تقلب در آرای مردم نیست. حسن شهرت و سلامت اخلاقی مسئولان کشور در این رابطه، مسئله قابلتوجه و قابل اهمیتی است. آیا در سایر کشورها نهادهای برگزارکننده انتخابات، متشکل از افرادی است که با یکدیگر دشمنی و خصومت داشته و با نظام سیاسی خود بهصورت براندازانه مواجه هستند تا مردم نتیجه انتخابات را باور کنند. مشاهده میگردد که برخی حتی حضور ناظران خارجی و بینالمللی را برای اطمینان از نتایج انتخابات پیشنهاد میدهند که باید دید همان ناظران اروپایی و خارجی، در انتخابات خود از ناظران سایر کشورها استفاده میکنند؟ یا اینکه با ایجاد یک سازوکار پایدار و قدرتمند، بهصورت کاملاً ملی و داخلی مسائل خود را اداره میکنند؟
نتیجه:
جدی بودن و واقعی و سالم بودن انتخابات در ایران با سه مؤلفه قابل ارزیابی است: یکی در میزان مشارکت و اقبال جامعه، دوم در همسویی منتخبین با ارکان حاکمیت قبلی و دیگری نسبت منتخبین با اراده ملت که هر یک از این مؤلفهها نشان از جدی بودن انتخابات در ایران دارد. البته این نکته را نیز نباید از نظر دور داشت که میزان واقعی بودن یا نبودن جمهوریت، امری صفر و یکی نیست و شدت و ضعف دارد. همچنین سازوکار و فرایند سلامت و نظارتهای انتخاباتی در ایران با توجه به نهادهای قوی و متکثر حکومتی و نظارتهای مردمی از چنان استحکامی برخوردار است که تجربه برگزاری موفق و پرشور دهها انتخابات مهم در طول چهار دهه، مؤید این استحکام است.
کلیدواژه:
انتخابات، مشارکت، شورای نگهبان، تقلب در انتخابات، فرمایشی بودن انتخابات.
پینوشت ها:
1. خامنهای علی، بیانات در دیدار رئیس و اعضاى مجلس خبرگان رهبرى، خامنهای دات آی آر، 20 اسفند 1394،
2. ر.ک: فتاحی زفرقندی، شورای نگهبان، نظارت بر انتخابات، تبیین و تحلیل صلاحیت شورای نگهبان در نظارت بر انتخابات و بررسی شبهات پیرامون آن، تهران، انتشارات پژوهشکده شورای نگهبان، 1397 ش.
3. مقامات آمریکا: اشغال کنگره پس از ۴ ساعت پایان یافت، ساختمان «امن» است، یورو نیوز فارسی (parsi.euronews)،6/1/2021، https://parsi.euronews.com/2021/01/06/us-vice-president-pence-reject-president-trump-call-to-override-election-results.
