قرآن کریم این کتاب جاوید و ماندگار الهی، در کنار دستور به پرستش الهی و احسان به پدر و مادر و بستگان و خویشاوندان، توصیه به نیکی و احسان در حق همسایگان نموده است؛ آنجا که می فرماید: «وَ اعْبُدُوا اللّهَ وَ لا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً وَ بِذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکینِ وَ الْجارِ ذِی الْقُرْبی وَ الْجارِ الْجُنُبِ وَ الصّاحِبِ بِالْجَنْبِ وَ ابْنِ السَّبیلِ»؛ «و خدا را بپرستید و هیچ چیز را همتای او قرار ندهید و به پدر و مادر و همچنین به خویشاوندان و یتیمان و مسکینان و همسایه نزدیک و همسایه دور و دوست و همنشین و واماندگان در سفر نیکی کنید!»قرار گرفتن مراعات حق همسایه در کنار حق بندگی و نیکی به والدین، نشان از اهمّیت همسایه داری در منظر قرآن دارد. در روایات نیز تعبیرات نغز و زیبایی درباره اهمّیت همسایه داری آمده که به نمونه هایی اشاره می شود:

1. احترام همسایه

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «حُرْمَةُ الْجَارِ عَلَی الْإِنْسَانِ کَحُرْمَةِ أُمِّهِ؛ حرمت همسایه بر [عهده] انسان مانند احترام مادرش می باشد.»

2. نشانه سعادت

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «مِنْ سَعَادَةِ الْمَرْءِ الْمَسْکَنُ وَ الْجَارُ الصَّالِحُ وَ الْمَرْکَبُ الْهَنِیءُ؛ خانه و همسایه خوب و مرکب راهوار از خوشبختی مرد است.» البته این موارد، مربوط به سعادت دنیا است، نه سعادت آخرت.

3. سفارش پیامبر صلی الله علیه و آله

علی علیه السلام فرمود: «اللَّهَ اللَّهَ فِی جِیرَانِکُمْ فَإِنَّهُمْ وَصِیَّةُ نَبِیِّکُمْ مَا زَالَ یُوصِی بِهِمْ حَتَّی ظَنَنَّا أَنَّهُ سَیُوَرِّثُهُمْ؛ خدا را! خدا را! درباره همسایگان [و حقوقشان را رعایت کنید] که وصیّت پیامبر شماست و همواره به [خوشرفتاری با[ همسایگان سفارش می کرد تا آنجا که گمان بردیم برای آنان ارثی معین خواهد کرد.»

4. معیار نیکوکار بودن

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «اِذا اَثنی عَلَیْکَ جیرانُکَ اَنَّکَ مُحْسِنٌ فَاَنْتَ مُحْسِنٌ وَ اِذا اَثْنی عَلَیْکَ جیرانُکَ اَنَّکَ مُسِی ءٌ فَأَنتَ مُسِی ءٌ؛ هر گاه همسایگانت هنگام ثنا و سخن گفتن درباره تو، تو را نیکوکار بدانند، پس تو نیکوکاری، و اگر همسایه گانت بدکارت شمارند، تو بدکاری.» چرا که ممکن است انسان در غیر محل خود عیوب خویش را پنهان کند و خوبی و بدی او شناخته نشود؛ ولی در همسایگی واقعیّت انسان آشکار می شود. به این جهت، فردی که همسایه ها نیکوکارش بدانند، واقعا نیکوکار است.

5. رفع بلا

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «اِنَّ اللّه تَعالی لَیَدْفَعُ بِالْمسْلِمِ الصّالِحِ عَنْ مِأَةِ اَهْلِ بَیْتٍ مِنْ جیرانِهِ الْبَلاءَ؛ به راستی خداوند بلند مرتبه به واسطه مسلمان درستکار، بلا را از اهل صد خانه همسایه اش دور می کند.» بنابراین همچنان که خدا به برکت مکه عذاب را از اهل آن و به برکت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بلا را از مکّه و مدینه دور کرده، وجود همسایه مؤمن باعث رفع بلا از همسایه می شود.

6. اوّل همسایه، بعد خرید خانه

همسایه آن قدر در آرامش و امنیّت انسان نقش دارد که قبل از خرید منزل و در نظر گرفتن امتیازات است مکانی و ساختمانی باید نسبت به همسایه ها دقت نمود.پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «الْتَمِسُوا الْجَارَ قَبْلَ شِرَاءِ الدَّارِ وَ الرَّفِیقَ قَبْلَ الطَّرِیقِ؛ پیش از خانه خریدن، همسایه را بجویید و پیش از سفر کردن، رفیق را بیابید!»چون عیب خانه را می توان با تعمیر بر طرف کرد، ولی همسایه معیوب را به راحتی نمی توان اصلاح نمود.

7. امان از همسایه بد

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «اِسْتَعیذُوا بِاللّهِ مِنْ شَرِّ جارِ الْمُقامِ فَاِنَّ جارَ الْمُسافِرِ اِذا شاءَ اَنْ یُزایِلَ زایَلَ؛ از شرّ همسایه ماندنی به خدا پناه آورید؛ زیرا همسایه مسافر هرگاه بخواهد برود می رود.»و همچنین فرمود: «ثَلاثَةٌ هُنَّ اُمُّ الْفَواقِرِ… وَ جارٌ عَیْنُهُ تَرْعاکَ وَ قَلْبُهُ یَنْعاکَ، اِنْ رَأی حَسَنَةً دَفَنَها وَ لَمْ یُفْشِها، وَ اِنْ رَأی سَیِّئَةً اَظْهَرَها و أذاعَها؛ سه چیز در رأس مصیبتهای کمرشکن است:… و همسایه ای که چشمانش تو را می پاید و دلش خواهان رسوایی توست، اگر خوبی ببیند آن را می پوشاند و فاش نمی سازد و اگر بدی ببیند آن را آشکار و همه جا پخش می کند.»

آداب همسایه داری

در هر جامعه ای آداب و رسومی وجود دارد که مراعات آن در حق همسایه لازم و ضروری است. در کنار آنچه هر انسان از برخوردهای مناسب درک می کند، اسلام نیز سفارشاتی در مورد همسایه داری دارد که به اهمّ موارد آنها اشاره می شود:

1. احسان و نیکی

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «اِنْ اَحْبَبْتُمْ اَنْ یُحِبَّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ فَأَدُّوا اِذَا ائْتُمِنْتُمْ وَ اصْدَقُوا اِذا حَدَثْتُمْ وَ اَحْسِنُوا جِوارَ مَنْ جاوَرَکُمْ؛ اگر می خواهید خدا و پیامبرش صلی الله علیه و آله شما را دوست بدارند، [سه کار انجام دهید:] چون امانت به شما می سپارند، وفا کنید و چون سخن می گویید، راست گویید و به همسایگان نیکی کنید.»همچنین فرمود: «خَیْرُ الْاَصْحابِ عِنْدَ اللّهِ خَیْرُهُمْ لِصاحِبِهِ وَ خَیْرُ الْجیرانِ عِنْدَ اللّهِ خَیْرُهُمْ لِجارِهِ؛ بهترین دوستان نزد خدا کسی است که برای دوستش بهتر است و بهترین همسایه کسی است که برای همسایه اش بهتر است.»و نیز فرمود: «اَحْبِبْ لِلنّاسِ ما تُحِبُّ لِنَفْسِکَ تَکُنْ مُؤْمِنا وَ اَحْسِنْ مُجاوَرَةَ مَنْ جاوَرَکَ تَکُنْ مُسْلِما؛ برای مردم همان را دوست بدار که برای خویش دوست داری تا مؤمن باشی و به همسایه نیکی کن تا مسلمان باشی.»

2. تفقد و دلجویی

امام علی علیه السلام فرمود: «مِنْ حُسْنِ الْجَوارِ تَفَقُّدُ الْجارِ؛ از [نشانه های] نیکو همسایه داری کردن، دلجویی [از[ همسایه است.»

3. مبادا همسایه گرسنه بخوابد

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «لا یَشْبَعُ الْمُؤْمِنُ دُونَ جارِهِ؛ نباید مؤمن بدون همسایه اش سیر شود [و همسایه گرسنه باشد].»پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «ما آمَنَ بی مَنْ باتَ شَبْعانَ وَ جارُهُ جائِعٌ قالَ وَ ما مِنْ اَهْلِ قَرْیَةٍ یَبیتُ وَ فیهِمْ جائِعٌ یَنْظُرُ اللّهُ اِلَیْهِمْ یَوْمَ الْقیامَةِ؛ به من ایمان نیاورده است کسی که سیر بخوابد و همسایه اش گرسنه باشد. و نیز فرمود: اهل قریه ای که [سیر ]بخوابد، در حالی که در بین آنها گرسنه ای [خوابیده] است، خداوند به آنها در روز قیامت نظر [رحمت[ نمی کند.»نقل کرده اند که سید بحر العلوم شبانگاهی یکی از شاگردانش را خواست و با تمام خشم و عصبانیّت بر او خروشید و گفت: در همسایگی تو فردی است بینوا که با چند کودک خود گرسنه به سر می برد.چرا به حال آنها رسیدگی نمی کنی؟ شاگرد گفت: به خدا سوگند! نمی دانستم که آنها چنین مشکلی دارند. سید گفت: همین که نمی دانستی، مرا خشمگین کرده و الّا اگر می دانستی و اقدام نمی کردی، کافر بودی.

4. آزار نرساندن

اگر کسی نمی تواند خدمتی به همسایه کند، لااقل به او آزار و اذیّت نرساند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «مَنْ کانَ یُؤْمِنُ بِاللّهِ وَ الْیوْمِ الآخِرِ فَلا یُؤْذی جارَهُ؛ کسی که ایمان به خدا و روز آخر (قیامت) دارد، همسایه اش را آزار ندهد.» و امام رضا علیه السلام فرمود: «لَیْسَ مِنّا مَنْ لَمْ یَأْمَنْ جارُهُ بَوائِقَهُ؛ از ما نیست کسی که همسایه اش از شرّ او در امان نباشد.»فقط با اعمال عبادی، انسان بهشتی نمی شود؛ باید در کنار آن ارتباطات اجتماعیش نیز سالم و صحیح باشد. یکی از آنها این است که همسایه ها از انسان راضی بوده و مورد آزار قرار نگرفته باشند.پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «لاَ یَدْخُلُ الْجَنَّةَ عَبْدٌ لاَ یَأْمَنُ جَارُهُ بَوَائِقَهُ؛ کسی که همسایه اش از شرّش در امان نباشد به بهشت نمی رود.» چراکه خداوند برای بندگان خویش ارزش و عظمت قائل است و هرکس امنیّت بندگان را به هم زند، در پیشگاه او نیز از عذاب در امان نخواهد بود.هر گناهی متناسب با خود مجازاتی دارد؛ از جمله، گناه همسایه آزاری است که در روز قیامت شخص همسایه آزار با دست و پای بریده محشور می شود.پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله درباره آیه «یَوْمَ یُنْفَحُ فیِ الصُّورِ فَتَأْتُونَ اَفْواجا»؛ «روزی که در صور دمیده می شود و شما فوج فوج وارد محشر می شوید.»فرمود: «ده گروه از امّت من به صورت پراکنده و جدا از دیگر مسلمانان محشور می شوند:… هفتمین گروه کسانی هستند که «مُقَطَّعَةٌ اَیْدیهِمْ وَ اَرْجُلُهُمْ؛ با دستها و پایهای بریده محشور می شود.»و آنها همانهایی هستند که «یُؤْذُونَ الْجیرانَ؛ همسایه ها را آزار می دهند.»

5. صبر در مقابل آزار همسایه

در مواردی لازم است انسان در مقابل آزار و اذیّت همسایه نادان و غافل صبر نماید. امام کاظم علیه السلام فرمود: «لَیْسَ حُسْنُ الْجَوارِ کَفَّ الأَذی وَلکِنْ حُسْنَ الْجِوارِ الصَّبْرُ عَلَی الْاَذی؛ خوب همسایه داری کردن [فقط] این نیست که از اذیت خودداری کنی؛ بلکه نیکو همسایه داری نمودن این است که بر آزار و اذیت [های همسایه] صبر کنی.» 6. اکرام همسایهپیامبر اکرم علیه السلام فرمود: «مَنْ کانَ یُؤْمِنُ بِاللّهِ وَ الْیَوْمِ الآخِرِ فَلْیُکْرِمْ جارَهُ؛ هر کس به خدا و آخرت ایمان دارد، باید همسایه اش را گرامی بدارد.» چرا که همه مردم بندگان خدا هستند و مؤمنین و متدیتنین آنان، قلبشان عرش الهی است و مؤمن به خدا، بنده خدا را آزار نمی دهد و دل کسی را نمی شکند.میازارم زخود هرگز دلی رو از آن ترسم در آن جای تو باشد

آثار همسایه داری نیکو

هر کار خیر و نیک، آثاری دارد و از جمله، خوب همسایه داری کردن، دارای آثار و برکات فراوانی است که در بخشهای قبل به آثاری همچون: دفع بلا، کسب سعادت دنیا و آخرت و محبوبیّت در نزد خدا و رسولش اشاره کردیم و در همین باب، آبادی شهرها و طولان شدن عمرها را نیز می توان از برکاتِ همسایه داری نیکو برشمرد.پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «حُسْنُ الْجَوارِ یَعْمُرُ الدِّیارَ وَ یُنْسِی ءُ فیِ الْاَعْمارِ؛ همسایه داری نیکو، شهرها را آباد می کند و عمرها را دراز می سازد.»انسانی که با همسایه ها خوب است و همسایه ها نیز با او خوبند، محلّه ای آرام خواهد داشت و در نتیجه، سلامتیها بیشتر و عمرها طولانی تر خواهد شد.

حق همسایگان

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «لِلْجارِ حَقُّ؛ برای همسایه حقی [بسیار[ است.» در این بخش، به اهم آنها اشاره می شود:پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله درباره حقوق همسایه فرمود: «اِنِ اسْتَغاثَکَ اَغَثْتَهُ وَ اِنِ اسْتَقْرَضَکَ اَقْرَضْتَهُ وَ اِنِ افْتَقَرَ عُدْتَ عَلَیْهِ وَ اِنْ اَصابَتْهُ عَزَّیْتَهُ وَ اِنْ اَصابَهُ خَیْرٌ هَنَّأْتَهُ وَ اِنْ مَرِضَ عُدْتَهُ وَ اِنْ ماتَ اتَّبَعْتَ جَنازَتَهُ؛ اگر کمک خواست، کمکش کنی و اگر قرض خواست، قرضش دهی و اگر ندار شد، تأمینش کنی و اگر مصیبت دید، تغریتش گویی، اگر خیری به او رسید، به او تبریک گویی و اگر بیمار شد، به عیادتش روی و اگر از دنیا رفت، به تشییع جنازه او روی.»و در ادامه فرمود: «وَ لا تَسْتَطِلْ عَلَیْهِ بِالْبَناءِ فَتَحْجُبَ عَنْهُ الرّیحَ اِلاّ بِأِذْنِهِ وَ اِذا اشْتَرَیْتَ فاکِهَةً فَاهْدِلَهُ فَاِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَاَدْخِلْها سِرّا وَ لا تُخْرِجْ بِها وُلْدَکَ تَغیظُ بِها وُلْدَهُ وَ لا تُؤْذِهِ بِریحِ قِدْرِکَ اِلاّ اَنْ تَعْرِفَ لَهُ مِنْها؛ و نباید خانه و ساختمان [خود را] بلندتر از او بسازی که راه هوا را بر او ببندی، مگر خود اجازه دهد و هرگاه میوه خریدی، به او هدیه بده و اگر این کار را نکردی، [لااقل ]مخفیانه به منزل ببر و مبادا فرزندانت میوه به دست از خانه خارج شوند که باعث ناراحتی فرزندان او می شود و با بوی دیگ [غذا] او را اذیّت نکن، مگر بدانی او نیز [چنان[ غذایی دارد.»همچنین پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «اَلْجارُ اَحَقُّ بِشُفْعَةِ جارِهِ یُنْتَظَرُ بِها وَ اِنْ کانَ غائِبا اِذا کانَ طَریقُهُما واحِدا؛ همسایه برای خرید سهم همسایه مقدم است و اگر غایب باشد، منتظر او بماند؛ در صورتی که راهشان یکی باشد.»نه تنها همسایه در خرید خانه حق تقدّم دارد، بلکه در خرید زمین و املاک نیز حق تقدّم دارد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «اِذا اَحَدُکُمْ اَنْ یَبیعَ عَقارَهُ فَلْیَعْرِضْهُ عَلی جارِهِ؛ هرکس از شما بخواهد زمین و آب خویش را بفروشد، [نخست] باید به همسایه اش عرضه کند.»

تذکر یک نکته

آنچه از حقوق بیان شد، برای عموم همسایگان است؛ ولی گاه همسایه به خاطر جهات دیگر، از حق بیشتری برخوردار است.پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «اَلْجیرانُ ثَلاثَةٌ فَجارٌ لَهُ حَقٌّ واحِدٌ وَ هُوَ اَدْنَی الْجیرانِ حَقّا وَ جارٌ لَهُ حَقّانِ وَ جارٌ لَهُ ثَلاثَ حُقُوقٍ؛ همسایگان سه گروه اند: همسایه ای که یک حق دارد که این گروه از همه حقّشان کمتر است، و همسایه ای که دو حق دارد و همسایه ای که سه حق دارد.»«فَاَمَّا الَّذی لَهُ حَقٌّ واحِدٌ فَجارٌ مَشْرِکٌ لا رَحِمَ لَهُ حَقُّ الْجَوارِ وَ امّا الَّذی لَهُ حَقّانِ فَجارٌ مُسْلِمٌ لَهُ حَقُّ الْاِسْلامِ وَ حَقُّ الْجِوارِ وَ امّا الَّذی لَهُ ثَلاثَةٌ حُقُوقٍ فَجارٌ مُسْلِمٌ ذُورَحِمٍ لَهُ حَقُّ الْاِسْلامِ وَ حقُّ الْجَوارِ وَ حَقُّ الرَّحِمِ؛ امّا کسی که یک حق دارد، همسایه مشرکی است که از بستگان [انسان] نیست. برای او فقط حق همجواری است [که قبلاً بیان شد] و امّا کسی که دو حق دارد، همسایه مسلمان است که حق اسلام و حق همسایگی دارد و امّا کسی که سه حق دارد، همسایه مسلمان خویشاوند است که حق اسلام [و مسلمان بودن] و حق همسایگی و حق خویشاوندی دارد.»از مجموع آنچه بیان شد، اهمیّت همسایه داری و جایگاه و منزلت آن در اسلام روشن گردید و مشخص شد که سعادت دنیا و آخرت انسان و آرامش دنیایی و سعادت آخرتی او به اموری بستگی دارد که یکی از آنها خوب همسایه داری کردن و همسایه نیک داشتن است.ر. ک. جایگاه همسایه داری در اسلام/https://hawzah.net/