برخی می‌گویند اخلاق انسان ها ریشه در ذات آنان دارد و هرگز تغییر نمی‌کند، آیا این سخن درست است؟
این ادعا درست نیست زیرا:
1- نفس مسئله بعثت انبيا
محك ترين دليل بر امكان تربيت و پرورش فضائل اخلاقى«اخلاق» در تمام افراد بشر است.
آياتى مانند: هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولاً مِنْهُمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِهِ وَ يُزَكِّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ إِنْ كانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلالٍ مُبِينٍ (سورۀ جمعه، آيۀ ۲)[1] و
آيات مشابه آن بخوبى نشان مى‌دهد كه هدف از مأموريّت پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله هدايت و تربيت و تعليم و تزكيۀ همۀ كسانى بود كه در «ضَلالٍ مُبِينٍ» و گمراهى آشكار بودند.
۲ – تمام آياتى كه خطاب به همۀ انسانها به عنوان «يا بَنِي آدَمَ» و «يا أَيُّهَا النّٰاسُ» و «يا أَيُّهَا الْإِنْسانُ»، و «يا عِبادِيَ» مى‌باشد
و مشتمل بر اوامر و نواهى و مسائل مربوط به تهذيب نفس و كسب فضائل اخلاقى است، بهترين دليل بر امكان تغيير «اخلاق رذيله» و اصلاح صفات ناپسند است، در غير اين صورت، عموميّت اين خطابها لغو و بيهوده خواهد بود.
3- در حديث ديگرى از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله آمده است:
«ان العبد ليبلغ بحسن خلقه عظيم درجات الآخرة و شرف المنازل و انه لضعيف العبادة؛ بندۀ خدا به‌وسيلۀ حسن اخلاق به درجات عالى آخرت و بهترين مقامات مى‌رسد، در حالى كه ممكن است از نظر عبادت ضعيف باشد!»[2]
در اين حديث اوّلاً مقايسۀ حسن اخلاق به عبادت، و ثانياً ذكر درجات بالاى اخروى كه حتماً مربوط به اعمال اختيارى است، و
ثالثاً تشويق به تحصيل حسن خلق، همگى نشان مى‌دهد كه اخلاق يك امر اكتسابى است، نه اجبارى و الزامى و خارج از اختيار! (دقّت كنيد)
اين گونه روايات و تعبيرات گويا و پرمعنى در كلمات معصومين عليهم السلام زياد ديده مى‌شود[3] و همۀ آنها نشان مى‌دهد كه صفات اخلاقى قابل تغيير است، وگرنه اين تعبيرات و تشويقها لغو و بيهوده بود.[4]
-4 در حديث ديگرى از رسول خدا صلى الله عليه و آله مى‌خوانيم
اخلاق
كه به يكى از يارانش به نام «جرير بن عبد اللّه» فرمود:
«انك امرء قد احسن الله خلقك فاحسن خلقك؛ خداوند به تو چهرۀ زيبا داده، اخلاق خود را نيز زيبا كن!»[5]
كوتاه سخن اين كه: كتب روايى ما پُر از رواياتى است كه همگى دلالت بر امكان تغيير اخلاق آدمى دارد.[6]
اين بحث را با حديثى از امير مؤمنان على عليه السلام كه تشويق به فضائل اخلاقى مى‌كند پايان مى‌دهيم،
فرمود: «الكرم حسن السجية و اجتناب الدنية؛ ارزش و كيفيّت انسان به اخلاق پسنديده و اجتناب و دورى از اخلاق پست است!»[7][8]
[1] . آيۀ ۱۶۴ آل عمران نيز همين مضمون را در بردارد.
[2] محجّة البيضاء، ج ۵، ص ۹۳.
[3] . مرحوم كلينى در جلد دوم اصول كافى، در باب حسن الخلق (ص ۹۹) هيجده روايت در اين زمينه نقل كرده است.
[4] مکارم شیرازی، ناصر، اخلاق در قرآن، جلد: ۱، صفحه: ۳۶، مدرسة الإمام علي بن أبي طالب (علیه السلام)، قم – ایران، 1385 ه.ش.
[5] سفينة البحار، مادّۀ خلق.
[6] به جلد دوم اصول كافى و روضۀ كافى، و جلد سوم ميزان الحكمة و جلد اوّل سفينة البحار، در ابواب مناسب مراجعه فرماييد.
[7] غرر الحكم.
[8] مکارم شیرازی، ناصر، اخلاق در قرآن، جلد: ۱، صفحه: ۳۶، مدرسة الإمام علي بن أبي طالب (علیه السلام)، قم – ایران، 1385 ه.ش.
تارنما پژوهشگاه علوم اسلامی امام صادق علیه السلام
