إِنَّ الْحَسَناتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ
چکیده: این آیه مبارکه به اثر متقابل اعمال بر یکدیگر اشاره می کند. البته اثر کارهای مثبت بر کارهای بد چرا که تأثیر برعکس آن هم یعنی اثر کارهای بد بر کارهای نیک و خوب هم وجود دارد که مورد بحث ما نیست.
به عبارتی دیگر با انجام هر گناه و عمل زشت یک نوع تارکی در روح و روان انسان ایجاد می شود كه اگر ادامه یابد اثرات آنها متراكم شده، به صورت وحشتناكى انسان را مسخ مىكند.
ولى كار نیك كه از انگیزه الهى سر چشمه گرفته به روح آدمى لطافتى مىبخشد كه آثار گناه را مىتواند از آن بشوید و آن تیرگیها را به روشنایى مبدل سازد.
از نظر روانى نیز شك نیست كه هر گناه و عمل زشتى، یك نوع تاریكى در روح و روان انسان ایجاد مىكند .
کلید واژهها: نظام آثار اعمال ، امیدوار ترین آیه، مصادیق حسنات
در این نوشتار نگارنده به ارتباط اثرات اعمال بر یکدیگر و اینکه آیا اصلا تاثیر دارند یا نه بحث کرده است. در ادامه به بیان مصادیق حسنات و تأثیر مکان و زمان در از بین بردن سیئات اشاره می کند.
نظام آثار اعمال
برای تبیین مطلب فوق این پرسش قابل طرح است: آیا اعمال انسان در یکدیگر اثر متقابل دارد وهمدیگر را باطل می کند . یا کردار شایسته حکم و اثر خود را داراست و گناهان نیز حکم و اثر خود را دارد؟
البته این معنا از نظر قرآن مسلّم است که چه بسا کردار شایسته انسان اثر سیّئات او را از بین می برد:« إِنَّ الْحَسَناتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئات».(2)
سوال دیگری مطرح است : حال با قبول مطلب بالا آیا صرف انجام عمل خوب کفایت می کند تا اعمال بد از بین روند یا نه توبه و بازگشت سبب از بین رفتن گناهان و سیّئات می شود؟
« و آخرون اعترفوا بذنوبهم خلطوا عملاً صالحاً و آخر سیّئاً عسی الله أن یتوب علیهم إنّ الله غفور رحیم»(3) و دسته ای دیگر به گناهان خویش اعتراف کرده کرداری شایسته را با اعمالی ناشایست به هم درآمیخته اند و امید است خدا از ایشان درگذرد که خدا آمرزنده مهربان است. از ظاهر این آیه بر می آید که اعمال انسان چه حسنات و چه سیّئات همه باقی خواهند ماند و تنها به وسیله توبه و بازگشت وی ، خداوند گناهان و سیّئات او را ار بین می برد.
خداوند در مسأله تاثیر اعمال همان روشی را دارد که سایر خردمندان در جامعه انسانی خود دارند و آن روش مجازات است . فرهیختگان کارهای نیک را جدا پاداش می دهند و کارهای زشت را جدا کیفر می بخشند مگر در برخی گناهان که باعث قطع ریشه ای رابطه میان عبد و مولاست که در اینصورت تعبیر حبط و احباط یعنی اثر کارهای بد بر کارهای خوب می کنند.
آیات دیگری نیز به اثر کارهای نیک بر کارهای بد اشاره دارد از جمله:« یا أیها الذین آمنوا إن تتّقوا الله یجعل لکم فرقاناً و یکفّر عنکم سیّئاتکم»(4) ای کسانیکه ایمان آورده اید ، اگر از خدا بترسید خدا برایتان نیروی جدا سازی حق از باطل قرار می دهد و گناهانتان را می پوشاند. و آیه:« إن تجتنبوا کبائر ما تنهون عنه نکفّر عنکم سیّئاتکم»(5) اگر از گناهان بزرگی که از آن نهی می شوید پرهیز کنید گناهان کوچک شما را می پوشانیم. و آیه « إلّا مَن تاب و آمن و عمل صالحا فأولئک یبدّل الله سیّئاتهم حسناتٍ»(6) مگر کسی که توبه کند و ایمان آورد و عمل صالح انجام دهد اینان همان کسانی هستند که خداوند گناهانشان را به حسنات مبدّل می کند.(7)
بررسی آیه مورد بحث
آیه فوق همانند قسمتى دیگر از آیات قرآن تاثیر اعمال نیك را در از میان بردن آثار سوء اعمال بد بیان مىكند، در سوره نساء آیه 31 مىخوانیم إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَیِّئاتِكُمْ:” (8) اگر از گناهان بزرگ دورى كنید گناهان كوچك شما را مىپوشانیم”.
و در آیه 7 سوره عنكبوت مىخوانیم وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَنُكَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَیِّئاتِهِمْ:” (9) كسانى كه ایمان آوردند و عمل صالح انجام دارند گناهان آنان را مىپوشانیم”.
و به این ترتیب اثر خنثى كننده گناه را در طاعات و اعمال نیك تثبیت مىكند.
از نظر روانى نیز شك نیست كه هر گناه و عمل زشتى، یك نوع تاریكى در روح و روان انسان ایجاد مىكند كه اگر ادامه یابد اثرات آنها متراكم شده، به صورت وحشتناكى انسان را مسخ مىكند.
ولى كار نیك كه از انگیزه الهى سر چشمه گرفته به روح آدمى لطافتى مىبخشد كه آثار گناه را مىتواند از آن بشوید و آن تیرگیها را به روشنایى مبدل سازد.
مصادیق حسنات سیّئات را از میان می برند کدامند؟
نمازهای یومیه از مصداقهای بارز و روشن جمله فوق هستند به این دلیل که بلافاصله بعد از دستور نماز جمله« إِنَّ الْحَسَناتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ» ذکر شده است . و این به مثابه ارائه یک نمونه می باشد.
اهمیت فوق العاده نماز به عنوان یکی از مصادیق تاثیر اعمال نیك را در از میان بردن آثار سوء اعمال بد
ابو عثمان مىگوید: من با سلمان فارسى زیر درختى نشسته بودم، او شاخه خشكى را گرفت و تكان داد تا تمام برگهایش فرو رفت، سپس رو به من كرد و گفت سؤال نكردى چرا این كار را كردم.
گفتم: بگو ببینم منظورت چه بود؟
گفت: این همان كارى بود كه پیامبر (ص) انجام داد هنگامى كه خدمتش زیر درختى نشسته بودم، سپس پیامبر این سؤال را از من كرد و گفت سلمان نمىپرسى چرا چنین كردم؟ من عرض كردم بفرمائید چرا؟ فرمود:
ان المسلم اذا توضأ فاحسن الوضوء ثم صلى الصلوات الخمس تحاتت خطایاه كما تحات هذا الورق ثم قرء هذه الایة و اقم الصلاة.
..:” هنگامى كه مسلمان وضو بگیرد و خوب وضو بگیرد، سپس نمازهاى پنجگانه را بجا آورد، گناهان او فرو مىریزد، همانگونه كه برگهاى این شاخه فرو ریخت، سپس همین آیه (اقم الصلاة …) را تلاوت فرمود.(10)
در حدیث دیگرى از یكى از یاران پیامبر( ص) بنام” ابى امامه” مىخوانیم كه مىگوید: روزى در مسجد خدمت پیامبر (ص) نشسته بودیم كه مردى آمد و عرض كرد یا رسول اللَّه من گناهى كردهام كه حد بر آن لازم مىشود، آن حد را بر من اجرا فرما، فرمود: آیا نماز با ما خواندى؟ عرض كرد آرى، اى رسول خدا، فرمود: خداوند گناه تو- یا حد تو- را بخشید.(11)
و نیز از على (ع)نقل شده كه مىفرماید: با رسول خدا در مسجد در انتظار نماز بودیم كه مردى برخاست و عرض كرد: اى رسول خدا من گناهى كردهام پیامبر (ص) روى از او برگرداند، هنگامى كه نماز تمام شد همان مرد برخاست و سخن اول را تكرار كرد، پیامبر (ص) فرمود: آیا با ما این نماز را انجام ندادى؟ و براى آن بخوبى وضو نگرفتى؟ عرض كرد: آرى، فرمود این كفاره گناه تو است! (12)
و نیز از على( ع) از پیامبر (ص) نقل شده كه فرمود: « انما منزلة الصلوات الخمس لامتى كنهر جار على باب احدكم فما یظن احدكم لو كان فى جسده درن ثم اغتسل فى ذلك النهر خمس مرات كان یبقى فى جسده درن فكذلك و اللَّه الصلوات الخمس لامتى»
” نمازهاى پنجگانه براى امت من همچون یك نهر آب جارى است كه بر در خانه یكى از شما باشد، آیا گمان مىكنید اگر كثافتى در تن او باشد و سپس پنج بار در روز در آن نهر غسل كند آیا چیزى از آن بر جسد او خواهد ماند (مسلما نه) همچنین است بخدا سوگند نمازهاى پنجگانه براى امت من.(13)
به هر حال جاى تردید نیست كه هر گاه نماز با شرائطش انجام شود، انسان را در عالمى از معنویت و روحانیت فرو مىبرد كه پیوندهاى ایمانى او را با خدا چنان محكم مىسازد كه آلودگیها و آثار گناه را از دل و جان او شستشو مىدهد.
از دیگر عوامل می توان به این موارد اشاره کرد:
اجتناب از گناه :
« إن تجتنبوا کبائر ما تنهون عنه نکفر عنکم سیئاتکم و ندخلکم مدخلا کریما» (14)
تقوا :
« یا ایها الذین آمنوا إن تتقوا الله یجعل لکم فرقانا و یکفر عنکم سیئاتکم و یغفر لکم و الله ذو الفضل العظیم» (15)
« و من یتق الله یکفر عنه سیئاته»(16)
« و لو أن اهل الکتاب آمنوا و اتّقوا لکفّرنا عنهم سیئاتهم و لأدخلناهم جنات النعیم»(17)
ایمان و عمل صالح:
« لیدخل المومنین و المومنات جنات تجری من تحتها الانهار خالدین فیها و یکفر عنهم سیئاتهم و کان ذالک عند الله فوزا عظیما» (18)
« و الذین آمنوا و عملوا الصالحات و آمنوا بما نزل علی محمد و هو الحق من ربهم کفر عنهم سیئاتهم و اصلح بالهم»(19)
صداقت:
« و الذی جاء بالصدق و صدق به اولئک هم المتقون لهم ما یشاون عند ربهم لک جزاء المحسنین لیکفر الله عنهم أسوأ الذی عملوا و یجزیهم أجرهم بأحسن الذی کانوا یعملون»(20)
توبه:
« یا ایها الذین آمنوا توبوا الی الله توبه نصوحا عسی ربکم أن یکفر عنکم سیئاتکم»(21)
حسنات:
« إن الحسنات یذهبن السیئات» (22)
حجّ : از امام صادق علیهالسلام است كه فرمودند: «مِنَ الْحُجّاجِ … صِنْفٌ یَخْرُجُ مِنْ ذُنُوبِهِ كَهَیْئَةِ یَوْمٍ وَلَدَتْهُ أُمُّهُ»؛ «از حاجیان گروهى هستند كه در بازگشت… از گناه خارج مىشوند؛ مانند زمان تولد از مادرشان (پاك مىگردند).»(23)
آیا با اموال دیگران هم می توان گناههای خود را پاک کرد؟
بله اینکه اشاره شد با انجام کارهایی می توان کارهای بد را پوشاند و یکی از آن موارد هم انجام کارهای عام المنفعه یا انجام مستحبات مانند صدقه و… می باشد . آیا با پولی که از طریق کارهای ناشایست و حرام به دست آمده می توان کارهای بد را شست. البته که نه . این مضمون در حدیثی از امام صادق(ع)بیان شده است: از امام صادق علیه السلام سؤال شد كه شخصى از طریق طاغوت درآمدهایى را بدست آورده وبا امید به آیهى «إِنَّ الْحَسَناتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ» به فقرا كمك مىكند و به حج مىرود؟ حضرت فرمود: «انّ الخطیئة لا تكفر الخطیئة» گناه را نمىتوان با گناه پوشاند. آنچه را بدست آورده مالِ مردم است و تصرّف در مال مردم به هر شكل حرام است. (24)
آیا زمان و مکان نیز در تکفیر اثر دارد؟
در آیات و روایات بیشماری بر اینکه بعضی از اوقات و برخی از مکانها از دیگر وقتها و مکانها برترند اشاراتی رفته است به عنوان نمونه می توان به چند نمونه اشاره کرد:
شب قدر: « فی لیله مبارکه» (25)
ماه رمضان: « شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن»(26)
سحرگاه :« و بالاسحار هم یستغفرون»(27)
اوقات نماز:« حافظوا علی الصلوات و الصلاه الوسطی» (28)
شب و روز جمعه – ایام عید فطر و أضحی و….
تاثیر رفتار و کردار
نماز: این مورد در بالا کاملا توضیح داده شد.
گرفتاری و بیماری: پیامبر(ص) فرمود: مریض را چهار بهره باشد: قلم از وی بردارند و گناهی بر او ننویسند و فرشتگان مامور شوند که خیراتی که در حال صحّت انجام داده برای او در آن حال بنویسند و بیماری هر عضو او را جستجو کرده اثر گناهان را از آن خارج کنند…» (29)
روزه : پیامبر (ص) : هرگاه مومنی روزه بدارد در ماه رمضان خداوند 7 چیز را برایش واجب می گرداند : یکی از این موارد بخشش گناهان است و در ادامه فرمودند مگر نمی دانی که روزه کفاره گناه است.»(30)
صدقه ، طلب معیشت، یاد خدا ،جهاد و خدمت به خلق و… که در باره هرکدام در کتب روایی شیعه و سنت مطالبی بیان شده است.
امید بخشترین آیه قرآن
در تفسیر آیه مورد بحث حدیث جالبى از على (ع) به این مضمون نقل شده است كه روزى رو به سوى مردم كرد و فرمود: به نظر شما امید بخشترین آیه قرآن كدام آیه است؟ بعضى گفتند آیه« إِنَّ اللَّهَ لا یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَكَ بِهِ وَ یَغْفِرُ ما دُونَ ذلِكَ لِمَنْ یَشاءُ»(31) خداوند هرگز شرك را نمىبخشد و پائینتر از آن را براى هر كس كه بخواهد مىبخشد.
امام فرمود: خوب است، ولى آنچه من مىخواهم نیست، بعضى گفتند آیه «و من یعمل سوء أَوْ یَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ یَسْتَغْفِرِ اللَّهَ یَجِدِ اللَّهَ غَفُوراً رَحِیماً»(32) هر كس عمل زشتى انجام دهد یا بر خویشتن ستم كند و سپس از خدا آمرزش بخواهد خدا را غفور و رحیم خواهد یافت. امام فرمود خوبست ولى آنچه را مىخواهم نیست.
بعضى دیگر گفتند آیه« قُلْ یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ»(33)(اى بندگان من كه اسراف بر خویشتن كردهاید از رحمت خدا مایوس نشوید. فرمود خوبست اما آنچه مىخواهم نیست! بعضى دیگر گفتند آیه «و الَّذِینَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَكَرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ وَ مَنْ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا اللَّهُ » (34)پرهیزكاران كسانى هستند كه هنگامى كه كار زشتى انجام مىدهند یا به خود ستم مىكنند به یاد خدا مىافتند، از گناهان خویش آمرزش مىطلبند و چه كسى است جز خدا كه گناهان را بیامرزد. باز امام فرمود خوبست ولى آنچه مىخواهم نیست.
در این هنگام مردم از هر طرف به سوى امام متوجه شدند و همهمه كردند فرمود: چه خبر است اى مسلمانان؟ عرض كردند: به خدا سوگند ما آیه دیگرى در این زمینه سراغ نداریم.
امام فرمود: از حبیب خودم رسول خدا شنیدم كه فرمود: امید بخشترین آیه قرآن این آیه است «و اقم الصلاة طَرَفَیِ النَّهارِ وَ زُلَفاً مِنَ اللَّیْلِ إِنَّ الْحَسَناتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ ذلِكَ ذِكْرى لِلذَّاكِرِینَ»(35)
پاورقی ها:
1- کامل آیه چنین است:« وَ أَقِمِ الصَّلاةَ طَرَفَیِ النَّهارِ وَ زُلَفاً مِنَ اللَّیْلِ إِنَّ الْحَسَناتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ ذلِكَ ذِكْرى لِلذَّاكِرِینَ» سوره مبارکه هود آیه114
2- همان
3- سوره توبه آیه 102
4- سوره انفال آیه 29
5- سوره نساء آیه 31
6- سوره فرقان آیه 70
7- معاد در قرآن – آیت الله جوادی آملی ج 5 ص 27 -29
8- سوره نساء آیه 31
9- سوره عنکبوت آیه7
10- مجمع البیان ذیل آیه
11- مجمع البیان ذیل آیه
12- مجمع البیان ذیل آیه
13- مجمع البیان ذیل آیه
14- سوره نساء آیه 31
15- سوره انفال آیه 29
16- سوره طلاق آیه 5
17- سوره مائده آیه 65
18- سوره فتح آیه 5
19- سوره محمد آیه 2
20- سوره زمرآیه 33 -35
21- سوره تحریم آیه 8
22- سوره هود آیه 114
23- كافى، ج4، ص253
24- تفسیر كنز الدقائق ذیل آیه
25- سوره دخان آیه 3
26- سوره بقره آیه 185
27- سوره ذاریات آیه 18
28- سوره بقره آیه 238
29- ثواب الاعمال ص430
30- اختصاص مفید ص37
31- سوره نساء آیات 48و116
32- سوره نساء آیه 110
33- سوره زمر آیه 53
34- سوره آل عمران آیه 135
35- سوره هود آیه114- البته در حدیث دیگرى آمده است كه امید بخشترین آیه قرآن: آیه” إِنَّ اللَّهَ لا یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَكَ بِهِ وَ یَغْفِرُ ما دُونَ ذلِكَ لِمَنْ یَشاءُ” مىباشد. اما با توجه به اینكه هر یك از این آیات به زاویهاى از این بحث نظر دارد و یك بعد از ابعاد آن را بیان مىكند، تضادى با هم ندارد در واقع آیه مورد بحث از كسانى سخن مىگوید كه نمازهاى خود را به خوبى انجام مىدهند، نمازى با روح و با حضور قلب كه آثار گناهان دیگر را از دل و جانشان مىشوید. اما آیه دیگر از كسانى سخن مىگوید كه داراى چنین نمازى نیستند و تنها از در توبه وارد مىشوند پس این آیه براى این گروه و آن آیه براى آن گروه امیدبخشترین آیه است.
فهرست منابع و مآخذ:
1- مکارم شیراری، ناصر، تفسیر نمونه، دارالکتب الإسلامیه، تهران1374ش، اول
2- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، گروه مترجمان، انتشارات فراهانی، تهران 1360ش، اول
3- قمی مشهدی، محمد بن رضا، تفسیر کنزالدقائق و بحرالغرائب، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، تهران1368ش، اول
4- قرائتی ، محسن، تفسیر نور، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، تهران1383ش، یازدهم
5- عروسی حویزی،عبد علی بن جمعه، تفسیر نورالثقلین، انتشارات اسماعیلیان، قم 1415ق، چهارم
6- تفسیر هدایت، گروه مترجمان، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی ، مشهد1377ش، اول
7- جعفری، یعقوب، کوثر
8- نجفی خمینی، محمد جواد، تفسیر آسان، انتشارات اسلامیه، تهران1398ق، اول
9- طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیرالقرآن، مترجم موسوی همدانی سید محمد باقر، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه،قم 1374ش، پنجم
برکرفته از:http://www.tebyan.net/newindex.aspx?pid=934&articleID=436027
