مقدمه:

انسان از قدیمی ترین روزگار حیات خویش، ملّت واحدی بوده است و تنظیم روابط انسانی براساس وحدت اجتماعی، همواره از آرمانهای مقدس او می باشد. در جوامع بشری، رشد و اجتماعی بودن، تکامل تدریجی داشته است1، بنابراین فلسفه ی ارسال پیامبران الهی برای این است که با اختلافات، تعارضات، انحرافات و آسیب هایی که اجتماع بشری را تهدید می کند، برخورد شود تا همواره جامعه ی انسانی در مسیر الهی خویش هدایت گردد.2 آن چه مهم به نظر می آید آن است که در یک جامعه ی الهی، کیفیت ارتباط سالم و حیات بخش و تضمین کننده ی سعادت جامعه باید براساس آموزه های الهی تبیین و تحقق یابد. بر این اساس برای ضمانت اجرای احکام اجتماعی در اسلام، دو راه کار مهم در نظر گرفته شده است: «یکی وجود سازمان حکومتی اسلام که موظف به حفظ شعایر عمومی دین و حدود آنهاست و دیگری انجام فریضه ی امر به معروف و نهی از منکر، که بر تمام مسلمین واجب است.»3 جوامع بشری در طول تاریخ خود با مشکلات، انحرافات و آسیب های زیادی روبرو بوده اند، بنابراین راه کارهای اسلامی برای معالجه ی این انحرافات و نابسامانیها براساس آموزه های قرآن کریم عبارتند از:
1. گسترش تعلیم وتربیت دینی و تعمیم تبلیغات مذهبی
2. وجود روحیه ی گذشت و ارفاق در محیط تربیت بدنی و انتظار یکسان از مردم نداشتن
3. تعمیق و گسترش عنصر بصیرت و بینایی (قُل هَذِهِ سَبِیلیِ أدُعُواإِلَی اللهِ عَلَی بَصیِرَةٍٍ اَنَا وَمَن اتَّبَعَنِی)4 (سوره ی یوسف، آیه ی 108) در اندیشه ی اسلامی ارتباط مستمر بین آحاد جامعه با رهبری که براساس تقوا خواهد بود، می تواند در نهایت جامعه را به سمت فلاح و رستگاری و سعادت رهنمون گردد و اشکال عمده ی جوامع اسلامی چه در عصر امامت و چه در عصر غیبت امام زمان (علیه السلام) این بود که این ارتباط مستمر قطع گردیده است. لذا در چنین شرایطی است که امام (علیه-السلام) به عنوان یک مصلح حقیقی باید جامعه را بر مسیر اصلی سعادت خویش برگرداند. آن چنان که امام صادق (علیه السلام) در ذیل آیه ی 200 سوره ی آل عمران می فرماید: «یَا اَیُّهَا الَّذِینَ أمَنُوا اصبِرُوا وَ صَابِرُوا وَ رَابِطُوا وَ اتَّقُوا اللهَ لَعَلَّکُم تُفلِحُونَ» درمورد کلمه ی «رابطوا» می فرمایند: «در مصیبت ها صبر کنید و در فتنه ها پایدار باشید و با پیشوایان خود رابطه برقرار سازید.»5 در یک دیدگاه کلی، قابل توجه است که همه ی پیامبران الهی مکلّف به تبلیغ دین بوده اند و تنها بعضی از آنها مکلّف به تشریع و قانون گذاری بوده اند. لذا فریضه ی مهم امر به معروف و نهی از منکر در اسلام همان حکم عملی و تشریعی مُبلّغ است و بنابراین وظیفه ای است مضاعف بر عنصر تبلیغ.6

* آثار اصلاح گرانه ی امر به معروف و نهی از منکر:

این فریضه ی الهی به عنوان مهمترین و ارزنده ترین پدیده ی اجتماعی آثار و برکات اجتماعی و فردی بسیاری دارد که به برخی از آنها اشاره می کنیم:
1. اجرای احکام و فرایض الهی (… بِها تُقَامُ الفرائِضُ…)7
2. تحق عدالت اجتماعی (… مَعَ رَدُّ المَظالِمِ و مُخالفة الظالِمِ و…)8
3. نوسازی جامعه (… بِهَا تُعمَرُ الارض) به وسیله ی امر به معروف و نهی از منکر سرزمین آباد می گردد.9
4. تثبیت حکومت اسلامی (…بِهَا… یستَقیِمُ الامرُ…) به وسیله ی امر به معروف و نهی از منکر حکومت الهی مستقیم و تثبیت می شود.10
5. تحکیم امنیت اجتماعی (…بِهَا …تأمَنُ المذاهِبُ و… و ینتَصِفُ من الاعداءِ…) راهها امن می گردد و از دشمنان انتقام گرفته می شود …11
6. نزول خیر و برکت (پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلم): لا تُزالُ اُمتّی بخیرٍ ما اَمَرُوا بِالمعروفِ و نَهَوا عنِ المنکرِ؛ امت من تا زمانی که امر به معروف و نهی از منکر می کنند در خیر و برکت هستند.)12
7. شکست جبهه ی نفاق (حضرت علی (علیه السلام): من نَهی عن المنکرِ اَرغَمَ اُنُوفَ المنافقینَ؛ کسی که نهی از منکر می کند بینی منافقین را به خاک می مالد…)13
8. گسترش راههای کسب حلال (…بِهَا… تَحِّلُ والمکاسب…؛ به وسیله ی آن کسب حلال می شود)14
9. تحقق مصلحت عمومی جامعه و طرد نااهلان (فَرَضَ اللهُ الامرَ بالمعروف مصلحةً للعلوم و النّهیَ عن المنکرِ رَدعاً لِلسُّفَهاءِ)15 چنان چه امیرالمؤمنین (علیه السلام) را در جای دیگری در وصیت نامه به حسنین (علیهاالسلام) می فرمایند: لتأمرون بالمعروف و لتنهون عن المنکر او لیستعملن علیکم شرار لکم قیدعوا خیارکم فلا یستجاب لهم16 یعنی آنانکه اگر شما امر به معروف و نهی از منکر را ترک کردید، دیگران ملکوت را به دست می گیرند و سیاست بازان وارد صحنه می شوند.
10. تحقق اخلاقی الهی در جامعه.
یکی از آثار و برکات این فریضه ی الهی تحقق و گسترش اخلاق الهی در جامعه ی بشری است. لذا امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمودند» اِنّ الاَمرَ بِالمعرُوفِ وَ النَّهیِ عَنِ المُنکَرِ لخُلقان مِن خُلقِ اللهِ.17 و نیز همه ی ما مأموریم به این که به اخلاق الهی متخلق گردیم (تخلفوا به اخلاق الله)18 چنان چه این فریضه ی الهی ترک شود مشکلات بسیاری برای جوامع انسانی پدید می آید. …فان-الله سبحانه لم یلعن القرن المافی بین ایدیکم الا لترکهم الامر بالمعروف و النهی عن المنکر فلعن الله سفهاء لرکوب المعاصی و الحلماء (الحکماء) لترک التناهی… زیرا خدای سبحان، مردم روزگاران گذشته را از رحمت خود دور نساخت، مگر برای ترک امر به معروف و نهی از منکر، پس خدا بی خردان را برای نافرمانی و خردمندان را برای ترک بازداشتن دیگران از گناه، لعنت کرد…19 هم چنین حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) آفات مهم ترک این فریضه ی بزرگ الهی را چنین برمی شمارند: موجب سلطه ی بدان می شود (نامه 47/7)، سقوط و انحطاط اجتماعی را به همراه دارد (خطبه 129/8) و باعث نفی هویت و حیات انسانی می گردد (حکمت 374 و 475)

عزم همگانی (امر به معروف و نهی از منکر)

گسترش و تعمیق این فریضه ی الهی در حقیقت نیازمند یک عزم ملّی و همگانی است چنان چه در سوره ی لقمان آیه ی 17 می-فرماید: یا بُنَیَّ اَقِمِ الصَّلاةَ وَ أمرُ بِالمَعرُوفِ وَ انهَ عَنِ المُنکَرِ وَاصبِر عَلَی مَا أصَابَکَ اِنَّ ذَلِکَ مِن عَزمِ الاُمُورِ. براساس این کریمه الهی، در راه اجرای این فریضه، باید سختی ها و مصایب را تحمل کرد و صبر پیشه نمود. عزم الامور به کارهایی گفته می شود که باید روی آن تصمیم و عزم داشت و به تعیین کارهای انسان از روی اراده است، اما در بعضی از کارها باید از قبل درباره ی آن فکر و مشورت کرد و سپس تصمیم گرفت. اگر کاری مهم و اجتماعی باشد و بدون هماهنگی مستمر همگان حاصل نشود، می-گویند این کار عزم ملّی می طلبد، و امر به معروف و نهی از منکر، امری ملّی، مصمم و جزمی است که با عزم همه ی مردم همراه است.20 امر به معروف از جایگاه قدرت سخن گفتن است، نه سخنرانی و موعظه و اندرز یا مقاله نوشتن که این امور آسان و فراوان است، امر به معروف، صدور و دستور جلوگیری عملی از نارواییها زشتی هاست… لذا این بحث در کتب فقهی در مبحث جهاد آمده است… کسی که ندانسته گناه می کند مورد امر به معروف و نهی از منکر نیست بلکه باید او را به حکم شرعی آگاه نمود… اما کسی که فلان کار را عالماً و عامداً مرتکب می شود… در این جا باید از موانع قدرت برخورد نمود و جلوی تبه کار را گرفت، چنین کاری نیازمند یک عزم ملّی است، از این رو به عنوان واجب کفایی مطرح است که مسؤولیت همگان را به همراه دارد.21 آیات دیگر درمورد عزم الامور:
* شوری/43: وَ لَمَن صَبَرَ و غَفَرَ اِنَّ ذَلِکَ لَمِن عَزمِ الاُمُورِ. هر کس صبر کند و ببخشاید، این عمل از عزم الامور است.
* آل عمران/ 186: اِن تَصبِرُوا و تَتَّقُوا فاِنَّ ذَلِکَ مِن عَزمِ الاُمُورِ. اگر صبر کنید و تقوا به خرج دهید، این خود از عزم الامور است. عزم عبارتست از: تصمیم قبلی بر گذراندن و فیصله دادن به کاری، … پس هر کسی که به امری صبر کند، حتماً در عقد قلبی اش و محافظت بر آن جدّیت دارد و نمی خواهد از آن صرف نظر کندو این خود از قدرت و شهامت نفس است.22

راهکارهای گسترش فرهنگ امر به معروف و نهی از منکر

1. اعتلای سطح بینش اجتماعی:

آگاهی بخشی و بالا بردن سطح معرفت عمومی جامعه درخصوص اهمیت و اجرای این فریضه ی الهی، یکی از عوامل مؤثر در تحقق این دستور الهی و از جایگاه والایی برخوردار است. چنان چه خداوند اجرای امر به معروف و نهی از منکر را از صفات مردان و زنان مؤمن و نیز موجب نزول رحمت خداوند و عین اطاعت حق می داند. (سوره ی توبه، آیه ی 71) و نیز می فرماید: … مردم باید امر به معروف و نهی از منکر کنند… و آمرین به معروف و ناهیان از منکر سعادتمند و رستگارند. (سوره ی آل عمران، آیه ی 104) توجه به نیازهای روانی انسان و نیازسنجی جامعه می تواند عامل مهمی در جهت، افزایش آگاهی های اجتماعی باشد. جامعه بشری با بهره گیر ی از حس جستجوگری انسان، تمایل به خوبی ها و نیکی ها و فضایل و مسایل اخلاقی، عفت، راستی و صداقت و حسّ خداجویی به عنوان نیازی فطری انسان و در نهایت با تحکیم ارتباط مؤثر با خداوند، می تواند به سعادت دنیوی و اخروی دست یابد.

2. افزایش قدرت وجدان اجتماعی، قدرت جامعه و دولت اسلامی:

اسلام دارای نظام و قوانین خاصی است تا درستی راه جامعه و مسیر رسیدن به اهداف والای آن را تضمین نماید. اولاً نیروی بازدارنده درون انسان یعنی تقوای الهی می تواند نخستین ضمانت اجرایی باشد… وجدان دینی یا عامل بازدارنده درونی، همواره مراقب انسان است و او را وا می دارد تا اسلام را جامه ی عمل بپوشاند… ثانیاً قدرت حکومت عادل در جامعه اسلامی دومین ضمانت است زیرا حکومت اسلامی حفظ امنیت داخلی و خارجی را جزو وظایف اساسی خود می داند. ثالثاً نیروی امنیت اجتماعی، ضمانت دیگری است که فریضه ی امر به معروف و نهی از منکر از آن ناشی می شود و نقش مهمی در اعتلای معنوی جامعه دارد.23

3. ایجاد بسترهای اجتماعی مناسب برای الگوپذیری نسل جوان:

ارایه الگو و مسأله نقش پذیری از آنها یکی از مسایل مهم در تربیت انسان است چنان چه قرآن کریم پیامبر اسلام را به عنوان الگویی خوب برای سعادت جامعه معرفی می نماید.24 معرفی الگوهای خوب و شایسته به جوانان، اثبات پوچی الگوهای نامناسب در حوزه اندیشه و رفتار اجتماعی، طرح الگوهای زنده در هدایت نسل جوان و ایجاد روحیه ی احساس مسؤولیت وتوجه به معیارهای اخلاقی و معنوی جامعه می تواند نقش ارزنده ای در هدایت جامعه به سوی آرمانهای مطلوب انسانی باشد. به اعتراف روان شناسان تربیتی ویژگی نقش پذیری جوان از جمله امتیازاتی است که می تواند خیلی زود او را تحت تأثیر قرار دهد این حسّ والای تربیتی را امتناع نماید.25 در متون و روایات اسلامی شواهد بسیاری بر پذیرش حقایق از سوی جوانان و اشتیاق و آمادگی آنان برای قبول ارزشهای الهی وجود دارد که به برخی از آنها اشاره می شود: امام علی (علیه السلام) فرمودند: وَ اِنمَّا قَلبُ الحَدَثِ کَالاَرضِ الخَالِِیَةِ مَا اُلقِیَ فِیهَا مِن شَیءٍ قَبِلتَهُ. قلب جوان مانند زمین بِکر است، هر بذری که در آن بکاری، قبولش می کند. امام صادق (علیه السلام) فرمودند: عَلَیکَ بِالاَحدَاثِ اَسرَعُ اِلَی خَیرٍ بر تو باد که به سوی جوانها بروی زیرا آنها حقایق را زود می پذیرند.26

4. رعایت موازین شرعی و اخلاقی در امر و نهی:

امام راحل در این خصوص می فرمایند: باید ایران یک مملکت اسلامی و همه چیزش اسلامی باشد، و روی موازین شرعی باید امر به معروف و نهی از منکر نمود…27 … اشاعه ی فحشاء از بزرگترین گناهان کبیره است و هیچ کس حق ندارد هتک حرمت مسلمان و نقدی از ضوابط شرعیه نماید و فقط باید به وظیفه ی نهی از منکر به نحوی که در اسلام مقرر است عمل نمایند… 28 … باب امر به معروف و نهی از منکر از وجهه ی رحمت رحیمیه است، پس آمر به معروف و ناهی از لازم است که به قلب خود از رحمت رحیمیه بچشاند و نظرش در امر و نهی، خودنمایی و خودفروشی و تحمیلِ امر و نهی خود نباشد زیرا که اگر با این نظر مشی کند، منظور از امر به معروف و نهی از منکر که حصول سعادت عباد و اجرای احکام الله در بلاد است، حاصل نشود.29

5. استفاده صحیح از ابزارها و کیفیت بخشیِ نفش رسانه های تبلیغی:

بهره گیری مشروع از ابزار تبلیغ، وظیفه ی سنگینی است که به دور رکن مهم در شخصیت مبلغ دینی نیازمند است: اولاً آگاهی و اطلاع وسیعی می خواهد. (رکن آگاهی) ثانیاً قدرت و امکان می طلبد (رکن قدرت و توانایی و امکان عمل) امکان دست یابی به قدرت از نظر فقهای شیعه به عنوان شرط وجود در امر به معروف و نهی از منکر تلقّی می شود نه شرط وجوب یعنی آن که باید امکان قدرت را به دست آورد.30 کیفیت بخشی به نقش رسانه های ارتباطی و تبلیغی، خود از عوامل مهم در بهره گیری از این ابزارهای مؤثر است. بدیهی آن که این گونه وسایل ارتباط جمعی باید به گونه ای عمل کنند که زمینه های تحریکِ تمایلات نفسانی در سطوح مختلف مردم بوجود نیاید و برای تحقق این مهم لازم است که هر چه بیشتر رسانه های جمعی و ارتباطی تحت کنترل و ارزشیابی مستمر و نظارت نخگبانِ امور تربیتی و مذهبی قرار گیرند تا از ظرفیت های موجود این رسانه ها حداکثر بهره برداری به عمل آید.

6. شیوه شناسی و روش های تبلیغی مؤثر:

طبیعی است که بهره گیری از شیوه های انسانی، الهی و مشروع و سازگار با اندیشه-ی نابِ اسلامی می تواند تأثیر بسزای در تحقق و گسترش فریضه ی الهی امر به معروف و نهی از منکر داشته باشد. چنان که توصیه ی پیامبر اکرم و سایر ائمه ی اطهار (علیهم السلام) نیز تأکید بر روش های اصولی بود، آنجا که «معاذبن جبل» را برای هدایت و دعوت مردم یمن گسیل می داشت فرمودند: یا معاذ یَسِّر وَ لاَ تُعَسِّر، بَشِّر وَ لاَ تُنَفِّری، ای معاذ سهیل بگیر و سخت گیری مکن، بشارت ده و نفرت و بیزاری از اسلام ایجاد مکن. همه ی امامان شیعه بویژه امام حسین (علیه السلام) نیز پیوسته از روشهای مهم تبلیغ در اسلام که عبارت از: تبشیر و تبذیر و پرهیز از تنفیر است با بهترین شیوه بهره می گرفتند.31 سیره ی ائمه ی معصومین (علیهم السلام) در تبلیغ آن بد که به طور عمده نظارت اجتماعی رسمی و غیررسمی خود را از طریق ابلاغ و آموزش آموزه های دینی و تبیین ارزشهای الهی و انسانی و درونی کردن آنها به مرحله ی اجرا درآورد تا در جامعه ی اسلامی تحولی ساختاری ایجاد شود و در این مسیر همواره در برخورد با ناهنجاریهای اجتماعی، روشی آموزشی و تربیتی، هدایت گرانه دل سوزانه، آزادمنشانه و مهربانانه داشتند.32
الف: روش برخورد مستقیم و غیرمستقیم: امر به معروف و نهی از منکر شیوه شناسی قابل تصور در دو نوع شیوه است که: یکی روش مستقیم و دیگری روش غیرمستقیم و غالباً روش غیرمستقیم کار سازتر است، روش مستقیم همان تبلیغ ظاهری به وسیله ی گفتار و امثال آن می باشد، روش غیرمستقیم آن است که عامل باید خود عامل به آن چه معتقد است باشد.33 چنان چه در حدیث آمده است: کُونُوا دُعَاة النَّاسَ بِغَیرِ اَلسِنَتِکُم، مردم را به غیر زبانتان به سوی حق دعوت کنید.34 قابل توجه است که در برخوردها باید روش و متد رویارویی را شناخت، به خصوص آنکه در مسایل تربیتی و روان شناختی باید روان شناسی صحیح تربیتی را ملحوظ داشت تا تلاشهای سازنده به نتیجه رسد.
ب: روش دادن شخصیت و جلب اعتماد: چنان چه آمر و ناهی بتواند ابتدا به شخصیت افراد احترام گذارد و با ظرافت خاص در جذب آنها مهارت خود را نشان دهد، مردم به سوی او جلب خواهند شد. در همین رابطه حضرت امیر (علیه السلام) می فرمایند: قُلُوبُ الرِّجالِ وَ حشِیَةٌ فَمَن تَألَّفَهاَ اَقبَلَت عَلَیهِ. دل های مردم وحشی است، پس هرکس که آن قلوب را جذب کند به او روی خواهند آورد.35
ج: روشهای برخورد متناسب با ظرفیت مخاطب: یعنی با هرکس به اندازه ی فهم و ادراک او سخن گفت نه کمتر و نه بیشتر، چنانچه رسول اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلم) نیز فرموده اند: انّا مَعاشِرَ الانبیاء اُمرِنا اَن نُکَلِّمَ النَّاسَ عَلَی قَدرِ عُقُولِهِم36
د: روش توجه به ظرفیت های روانی: وضعیت مخاطب و توجه به جهات عاطفی او زمینه را برای پذیرش امر و نهی هموار می سازد. چنان چه امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمودند: اِنَّ لِلقُلُوبِ شَهوَةً وَ اِقبَالاً وَ اِدبَاراً فَاتُوهَا مِن قبلِ شَهوتِها و اِقبالها فاِنَّ القَلبَ اِذَا اُکرِه عَمِیَ37 همانا قلوب، برای قبول نمودن نصیحت، روی آوردنی و پشت کردنی دارند، پس در مواقع پذشرش آنها را دریابید، زیرا اگر قلوب نسبت به چیزی اکراه داشته باشند، در آن مورد کور بوده، چیزی را نمی بینند. یا در جای دیگری می فرمایند: انَّ للقلوبِ اِقبالاً و اِدباراً فَاِذا اَقبلَت فَاحمَلوُها عَلیَ النَّوافِلِ و اِذا اَدبَرت فَاقتَصَروُا بِها عَلیَ الفَرائِضِ.38 همان برای قلوب اقبال و ادیاری هست، هرگاه قلب حالت پذیرش دارد، می تواند او را به انجام مستحبات وادار کنید ولی هرگاه حالت آمادگی نداشت فقط به انجام واجبات اکتفا کنید.
خ: روش برخورد مؤدبانه: سخن گفتن و نصیحت کردن چنان چه از دایره ی ادب و نزاکت خارج شود چه بسا اثرات سویی خواهد داشت ما مأموریم به برخورد صحیح و منطقی، چنان چه خدای کریم می فرماید: ادفع بالتی هی احسن…39 و یا در آیات 34 سوره ی فصلت، 10 سوره ی مزمل، 63 سور ی فرقان و 18 و 19 سوره ی نازعات نیز به همین مهم تأکید شده است. بنابراین راهنمایی مخاطب با شیوه ی ذکر جنبه های عقلی یا حکمت و یادآوری جنبه های عاطفی یا موعظه و استفاده از شیوه های مناطره علمی گوناگون می تواند تأثیرات به سزایی داشته باشد.40
هـ: روش بهره گیری از شیوه های زیربنایی: قابل توجه است که در مبحث شیوه شناسی در مسأله ی نظارت عمومی جامعه در قالب امر به معروف و نهی از منکر بهره مندی از شیوه های روبنایی و بویژه، زیربنایی بسیار قابل توصیه است. در شیوه های روبنایی کنترل ظاهر جامعه و امر به معروف و نهی از منکر زبانی مورد توجه قرار می گیرد اما در شیوه های زیربنایی توجه به ساختارهای اجتماعی جامعه مدنظر است. بنابراین برنامه ریزی فرهنگی از جهتی و برنامه ریزی های اقتصادی از جهت دیگر می-تواند زمینه های مناسبی را برای تحقق اهداف امر و نهی به وجود آورد. یکی: تربیت خانوادگی و تربیت صحیح فرزندان دوم: رعایت معیارهای جاذبه و دافعه یا جذب و دفع صحیح، عقلانی و مشروع سوم: کنترل غریزه جنسی با ازدواج41
و: شیوه ی تشویق و اهدای جایزه: در جذب مخاطبین نوجوان به خصوص این شیوه بسیار کار گشا و سازنده است. به عنوان مثال به خاطر ای از زندگانی شهید بزرگوار مرحوم آیة الله سعیدی اشاره می کنیم: گفته شده است که وی در پایگاه بسیج موسی بن جعفر (علیها السلام) جوانان و نوجوانان را برای امر به معروف و نهی از منکر بسیج می کرد. برنامه ی او در این امر الهی به این صورت بود که هر نوجوان و جوان در طول روز و یا هفته، مواردی را که به امر به معروف و نهی از منکر می پرداخت، بر صفحه ی کاغذ می نوشت و به نزد مرحوم سعیدی می برد تا ضمن رهنمودهای لازم، گزارش کار خود را نیز تقدیم او نماید… آن بزرگوار در بسیاری از موارد ضمن تقدیر از این نوجوانان و جوانان به آنان جایزه می داد و تکریم می نمود.42

7. اصلاح ساختارها و راه کارهای ایجابی و سلبی:

دگرگون سازی و اصلاح ساختارهای اجتماعی، فرهنگی و سیاسی و اقتصادی جامعه براساس آموزه های اسلامی می تواند از اساسی ترین راه کارها تحقق امر و نهی الهی به حساب آید. فقهای بزرگ اسلام معتقدند که در تحقق این فریضه ی الهی، آحاد مردم موظفند که از جایگاه قدرت جلوی زشتی ها را بگیرند. لکن آن بخش های حساس اجرای این فرمان الهی مانند ضرب و جرح به دست هیأت حاکمه است و بخش های اعتراض آمیز آمرانه ی آن به عهده عزم ملی است… و نیز این فریضه با حدّ و تعذیر فرق جوهری دارد، در امر به معروف به انجام کار فرمان می دهند و در نهی از منکر، جلوی کار زشت را می گیرند و به عامل می گویند: این کار خوب را انجام بده یا فلان کار بد را نکن، ولی در حدّ و تعذیر، شخصی بزهکار را تنبیه می کنند که چرا فلان کار قبیح را مرتکب شدی؟ از این رو چنین کاری به عهده ی مسؤولان قضایی شرعی است، برخلاف امر به معروف و نهی از منکر که وظیفه ی همگان است… لذا این کار یک عزم ملّی می طلبد.43

نقش نهاد خانواده:

تدابیر عملی در این خصوص عبارتند از:
توجیه و آموش خانوده ها
تقویت باورها و اعتقادات دینی و تأیید و تشویق نوجوانان و جوانان
استفاده از شیوه های تبلیغی مؤثر
معرّفی الگوهای اسلامی و تشویق و تجلیل از ممتازین در احیای این فریضه

نقش نهاد آموزش و مراکز علمی:

در این خصوص می توان به راه کارهای زیر اشاره نمود:
برگزاری نشستهای علمی در مراکز آموزشی با هدف تقویت روحیه ی اعتماد به نفس و عزت نفس در بین پسران و دختران جوان
جلوگیری از تکالیف تحمیلی توأم با خشونت و بدرفتاری در مراکز آموزشی
آموزش کیفیت و شیوه های صحیح نهادینه کردن ارزشهای الهی در خانواده، در محیط کار و آموزش در مراکز تفریح و ورزش
پرهیز از تحمیل عقاید و ارزشها بدون استدلال و رعایت شخصیت و حقوق الهی جوانان در جهت فراهم آوردن فضایی علمی و صمیمی
آموزش و توجیه متخصصان و فعّالان در عرصه ی تهیه ی برنامه های کلان توسعه اجتماعی
ضرورت وجود یک برنامه ی جامع فرهنگی و…

نقش نهاد اقتصادی

هم سویی همه ی دستگاه های اقتصادی ذیربط در ارایه ی محصولات و مدل های بومی که موجب تحکیم و تثبیت این فریضه ی الهی در عرضه ی فرآورده های اقتصادی بومی می باشد.
بررسی آثار و پیامدهای مثبت و منفی پروژه های اقتصادی و برنامه های کلان توسعه بر فرهنگ عمومی
انعکاس مناسب و مستمر اخبار و گزارش های اقتصادی و میزان تأثیر آنها بر ایجاد ناهنجاریهای اجتماعی به توده های مردم از طریق رسانه ها و تحلیل ریشه ای این مسایل و ارایه راه کارهای مقابله با توسعه ی انحرافات اجتماعی و اخلاقی جامعه
تجلیل و تشویق از اشخاص حقیقی و حقوقی در عرصه ی مسایل اقتصادی که متناسب با ارزشهای اسلامی جامعه و تحقق عینی این فریضه ی الهی حرکت می کنند.
برنامه ریزی، اولویت بندی و برخورد با متخلفین که طرحها و تولیدات اقتصادی آنان اثرات مخرّبی بر فرهنگ عمومی جامعه و کم رنگ کردن این فریضه ی الهی در بر دارد (تولیدکنندگان، توزیع کنندگان و…)
ممنوعیت تولید و عرضه ی تولیداتی که مروّج مفاسد اجتماعی است مثل تولید و عرضه ی البسه ی غیراسلامی و ترویج-کننده فساد اخلاقی و ابتذال، ممنوعیت از استفاده عکس ها، تصاویر، نقش ها و طرحهای مروّج بی بند و باری در تولیدات اقتصادی و…
انتشار نشریات اختصاصی در مراکز و نهادهای اقتصادی با گرایش فرهنگی و دینی برای تلاش در جهت جامعه پذیری و فرهنگ سازی مدل های توسعه اقتصادی با مبانی و روشهای اسلامی

توجه به نقش رسانه های ارتباط جمعی

برخی مسایل قابل توجه در این راستا عبارتند از:
انجام هماهنگی های لازم رسانه های ارتباط جمعی با یکدیگر جهت تقویت این فریضه ی الهی
ارایه و تبلیغ چهره های موفق و الگو
معرفی مراکز علمی موفق، تهیّه ی فیلم ها و برنامه های مستند از نحوه ی تأثیرات مثبت انجام این فریضه ی الهی
ارایه دیدگاههای واحد و ایجاد وحد رویه در این خصوص
ارایه ی شعارها و ضرب المثل های مثبت
تهییج احساسات عمومی مردم نسبت به پاس داشت ارزشها
توجه به فعالیت های ویرانگر دشمن و مسأله ی تهاجم فرهنگی
ایجاد پوشش رسانه ای مناسب به منظور رفع مظاهر غیراسلامی از محیط جامعه اسلامی
تشریح و تثبیت تواناییهای بالقوه و بالفعل نسل جوان در پاس داشت این فریضه ی الهی
تبیین جایگاه والای این فریضه در فرهنگ اسلامی
ترغیب مردم و مدیران نظام به ایفای نقش فعال در به سازی معنوی محیط کار و جامعه
انعکاس اخبار مستمر و صحیح پیرامون گزارش های ناهنجاریها و انحرافات اجتماعی و اخلاقی و ریشه یابی آنها در فرهنگ غربی و هشدار به آحاد جامعه ی اسلامی
تهیه مقدمات و برگزاری مناظرات علمی، فرهنگی و هنری بین کارشناسان با گرایشات مختلف و فراگیر کردن فرهنگ نقد و بررسی درخصوص اجرای این فریضه ی الهی
آموزش مراحل و کیفیت امر به معروف و نهی از منکر
توصیه و انتقال مفاهیم، ارزش ها و ضوابط اسلامی با روشهای علمی و جذّاب هنری به توده های مردم
تقبیح مدگرایی افراطی و تشریح آثار و پیامدهای فرهنگی و اجتماعی آن و…

نقش سیاست گذاران امور فرهنگی:

راهکارهای مهم در این خصوص عبارتند از:
اصلاح نگرش مسؤولین فرهنگی و هنری کشور نسبت به انجام این فریضه ی الهی منطبق با معیارهای اسلامی
ایجاد استراتژی واحد فرهنگی و هماهنگی کامل بین نهادهای فرهنگی جامعه
ایجاد تحولات ساختاری شگرفی در جهت رسیدن به آرمانهای اسلامی

راهکارهای سلبی و بازدارنده:

طبیعی است که در راستای اجرای این فریضه ی الهی موانعی چه در داخل و فرهنگی خودی و چه در خارج و از سوی فرهنگ بیگانگان وجود دارد که می توان به راه کارهای زیر اشاره نمود:
توجه به نقش فراگیر و حساس مطالب منتشر شده از سوی رسانه ها و تأثیر آن بر فرهنگ عمومی
تحقیق و کشف شیوه های کنترل نسبت به فرهنگ های مبتذل
در حیطه ی نظارت، توجه بیشتر به مناطق آلوده و حساس از نظر رواج ابتذال و مسایل غیراخلاقی
دسته بندی متخلفین و برنامه ریزی برخورد و اولویت بندی در برخوردهای سلبی
تحریم و ممنوعیت، کنترل و ایجاد مانع برای فعالیت های منفی، مخرّب و ضدفرهنگی
تشکیل شبکه ی نظارت مردمی و تصویب قوانین لازم برای پشتیبانی از آمران و ناهیان در عرصه ی عمل
برخورد قانونی با عناصر، عوامل و مرّوجین اصلی منکرات در جامعه

پیشنهاد انجام طرحهای پژوهشی و کاربردی

الف: عوامل اثرگذار:
1. بررسی میزان تأثیرات فرهنگ خانواده و تربیت خانوادگی
2. بررسی میزان تأثیر عوامل محیطی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی
3. بررسی میزان تأثیر سیستم آموزشی و تربیتی (رسمی یا غیررسمی)، فرهنگی و مذهبی (مدارس دینی، مراکز دولتی و دانشگاهها)
4. بررسی میزان تأثیر حوزه ی ارتباطات اجتماعی (دایره ی دوستان، خویشاوندان، همکاران و شهروندان)
5. بررسی میزان تأثیر رسانه های ارتباط جمعی (مطبوعات، رادیو و تلویزیون، کتاب، رسانه های صوتی و تصویری)
ب: تحلیل محتوایی مؤلفه های مهم:
1. بررسی پیام های کتاب درسی
2. بررسی نقش تربیتی پیام های امر به معروف و نهی از منکر در نهادهای اجتماعی رسمی و غیررسمی
3. بررسی نقش تربیتی پیام های امر به معروف و نهی از منکر در رسانه های ارتباط جمعی
4. بررسی نقش تربیتی پیام های امر به معروف و نهی از منکر در مجلات و جراید خاص
5. بررسی میزان تأثیر محتوایی و نقش عوامل فرهنی خاص مذهبی در این پدیده مثل: مؤلفه های فرهنگ عاشورایی، ماه رمضان اعتکاف ها و…
6. بررسی میزان تأثیر محتوایی، پدیده های اجتماعی مثل مدگرایی، مصرف گرایی، غرب زدگی، رقابتهای فردی و اجتماعی، استبداد داخلی، عامل تکنولوژی، سرمایه گذاری، طبقات مرفه و اشراف، نقش تهاجم فرهنگی و…
ج: مجاری اثرگذار
1. بررسی نقش مجاری انسانی: روشن فکران وابسته، سازمان های جاسوس دنیا، دانشمندان غربی، میسیونرهای مذهبی غربی تکنوکراتها، مستشاران خارجی، سرمایه داران وابسته و…
2. بررسی نقش مجاری غیرانسانی: روزنامه و مجلات، صدا و سیما، فیلم و تئاتر، ابزار و فرآورده های غربی و…

پی نوشتها:

1. طباطبایی، مرحوم علامه محمدحسین: تفسیرالمیزان، ترجمه فارسی، ج4، ص 156
2. همان، ص 159
3. همان، ص 167
4. همان، ص 204
5. طباطبایی، مرحوم علامه تفسیرالمیزان، ترجمه فارسی، ج4، ص 204
6. مطهری، استاد شهید مرتضی: حماسه حسینی، انتشارات صدرا، ج1، صفحات 254-190
7. عاملی، مرحوم شیخ حرّ: وسایل الشیعه، ج11، ص 359 روایت امام باقر (علیه السلام)
8. همان، ص 403
9. همان، ص 395
10. همان، ص 395
11. همان، ص 395
12. همان، ص 398
13. وسایل الشیعه، ج 11، ص 395
14. همان، ص 395
15. نهج البلاغه، فیض الاسلام، حکت 244
16. اصول کافی، ج5، ص 56
17. مجلسی (رحمة الله) علامه ممدباقر: بحارالانوار، ج 100، ص 89
18. همان: ج61، ص 129 و نیز وسایل الشیعه، ج11، ص 389، حدیث امام صادق (علیه السلام
19. نهج البلاغه: ترجمه دشتی، خطبه 193 (قاصعه)
20. جوادی آملی، آیت الله، شکوفایی عقل در پرتو نهضت حسینی، نشرار اسراء، چ81، ص 109.
21. جوادی آملی، آیت الله: شکوفایی عقل در پرتو نهضت حسینی، نشر اسراء، چ81، ص 101
22. طباطبایی، علامه: تفسیرالمیزان، ترجمه ی باقر موسوی همدانی، نشر انتشارات اسلامی، جلد 16، ص 6 و 325
23. کورانی، علی: امر به معروف و نهی از منکر، تهران دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چ 1371، صفحات 5 و 6
24. دادسرای مبارزه با مواد مخدر و منکرات: شیوه های صحیح امر به معروف و نهی از منکر، سازمان تبلیغات اسلامی، چ سوم 1376، ص 202
25. نهج البلاغه، نامه 31
26. روضه ی کافی، صفحه 93
27. تبییان، دفتر بیست و یکم، ص 263، 7/11/61
28. همان، ص 263، 24/9/61
29. خمینی (رحمةالله) امام: آداب الصلاة، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام، چ اول، 1370، ص 273
30. مطهری، استاد شهید مرتضی: حماسه حسینی، انتشارات صدرا، ج1، صفحات 254-190
31. مطهری (رحمةالله)، استاد شهید: حماسه حسینی، صدرا، ج1، ص 196
32. اکبری زادگان، نوروز: عاشورا خروش بیداری، انتشارات شهید فهمیده، 1382، ص 63
33. مرکز تحقیقات اسلامی: امر به معروف و نهی از منکر، چ 1372، 2، ص 69
34. وسایل الشیعه، ج11، ص 194
35. نهج البلاغه: قصار الحکم، حدیث شماره ی 47
36. اصول کافی، ج1، ص 27، حدیث شماره 15
37. نهج البلاغه، قصارالحکم، حدیث شماره 184
38. نهج البلاغه، قصارالحکم، حدیث شماره 304
39. سوره ی مؤمنون، آیه ی 96
40. اشتهاردی، عبدوس: فرازهایی برجسته از سیره امامان شیعه، دفتر تبلیغات اسلامی قم، 1372، ص 279
41. همان: صفحات 266 تا 279
42. ستاد احیاء امر به معروف و نهی از منکر: پیکار با منکر در سیره ی ابرار، چ 2، 1376، صفحات 186 و 185
43. جوادی آملی، آیةالله: شکوفایی عقل در پرتو نهضت حسینی، نشر اسراء، 1381، صفحات 111 و 110

فهرست منابع مورد استفاده

قرآن کریم: سوره های احزاب و مؤمنون
نهج البلاغه: ترجمه های فیض الاسلام و محمد دشتی
اصول کافی: مجلدات 1 و 5
اشتهاردی، عبدوس: فرازهایی برجسته از سیره ی امامان شیعه، دفتر تبلیغات اسلامی قم 1372
اکبری زادگان، نوروز: عاشورا خروش بیداری، نشر شهید فهمیده، 1382
جوادی آملی، آیت الله، شکوفایی عقل در پرتو نهضت حسینی، نشر اسراء، 1381
خمینی (رحمت الله علیه)، امام: تبیان، امر به معروف و نهی از منکر، دفتر بیست و یکم، مؤسسه نشر آثار امام 1382
خمینی (رحمت الله علیه)، امام: آداب الصلوه، مؤسسه نشر آثار امام (رحمت الله علیه)، 1370
ستاد احیای امر به معروف و نهی از منکر: پیکار با منکر در سیره ابرار، چ2، 1376
دادسرای مبارزه با مواد مخدر: شیوه های صحیح امر به معروف و نهی از منکر، سازمان تبلیغات اسلامی، 1376
طباطبایی، مرحوم علامه محمدحسن: تفسیرالمیزان، ترجمه فارسی، چ4،
عاملی، شیخ حرّ: وسایل الشیعه، جلد 11
مجلسی (رحمت الله علیه)، علامه محمدباقر: بحارالانوار، جلد 100
کورانی، علی: امر به معروف و نهی از منکر، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1381
مرکز تحقیقات اسلامی سپاه: امر به معروف و نهی از منکر، چ2، 13
مطهری (رحمت الله علیه)، استاد شهید: حماسه حسینی، انتشارات صدرا، ج1