تحقیق و پژوهش در آیینه ی آموزه های دینی

تحقیق عبارت است از: کشف حقیقتی مجهول یا مجمل با روشی متناسب، منظم و معتبر علمی از طریق تامل و جستجو پیرامون آن.

ج ـ استحکام مبانی اعتقادی، کشف حقایق علمی، اصلاح و بهبود زندگی، از جمله فایده ها و انگیزه های تحقیق هستند.

بنابر اظهار قرآن کریم در روز نخست آفرینش آدم ابوالبشر (ع)، همه اسماء به وسیله آفریدگار دانا و توانا به آدم (ع) آموخته شد. طبق نظر مشهور مفسرین بدین وسیله فضیلت آدم (ع) اثبات شد. شاید آن کلاس درس، بیانگر این باشد که علم و تعلیم و تربیت جزو خمیر مایه‌ی وجود آدمی‌است و اوج تمدن‌ها با حضور علم میسر شده و افت علم با افت همه‌ی خوبی‌ها همراه خواهد بود.
اسلام با کلمه‌ی «اقراء» از آسمان نازل شد تا بشر را در جهت «باسم رب» در وادی علم پیش برد. مسلمین با دریافت این سروش الهی، بزودی به اوج تمدن آن عصر دست یافتند.
متاسفانه پس از جنگ‌های صلیبی، در یک دگردیسی عجیب، مسلمانان پیش تاز علم، در غفلت و خمودی فرو رفته و اروپای غوطه ور در جهل قرون وسطایی با آغاز رنسانس، پرچم علم و تحقیق را بر دوش گرفت. آنها به طور ظالمانه‌ا‌ی تولید علم و دانش را در انحصار خود گرفته و با لطایف الحیل دیگران را به«راحتی» و «تحمل نکردن دردسر تحقیق» تشویق کردند.
اینک در عصر بیداری و احیاء هویت و عظمت اسلامی، پرورش یافتگان مکتب «اقراء باسم ربک الذی خلق»، «علم الانسان ما لم یعلم»،«الرحمن علم القرآن»، «علم آدم الاسماء کلها»، «یعلمهم الکتاب و الحکمه» باید در همه عرصه‌ها به تولید علم بپردازند. علمی‌که طبق آیات نورانی قرآن مجید، هدیه و عطیه‌ی الهی بر همه بشر است.
تولید علم جز از طریق تحقیق نتواند بود. پس لازم است راه و رسم تحقیق بر مبتدیان و علاقه مندان ارائه شود. از طرفی دیگر تعلیمات دانشگاهی در همه ی رشته‌های علوم هرگز دانشجو را به جواب کلیه ی سوالاتش نمی‌رساند و همیشه سوالات فراوانی بی جواب می‌ماند. پس بهتر است نهضت نرم افزاری را با نهادینه کردن تحقیق آغاز کنیم و این مسیر پیمودنی را خود بپیماییم. به عبارت دیگر به جای اینکه منتظر باشیم تا دیگران هر روز به ما‌ یک ماهی بدهند، باید خودمان یک بار ماهی گرفتن را بیاموزیم.
هدف اصلی یا فرضیه ی این مقاله، عبارت است از اینکه«در اصیل ترین منبع اسلامی یعنی قرآن،تحقیق جایگاه والایی دارد و می توان صدها آیه ی قرآن مجید را از بُعد تحقیق مورد بررسی قرار داد.». بدین منظور، در فصل اول، تحقیق را از نظر لغوی و اصطلاحی تعریف کرده و روش های مختلف تحقیق و مراحل آن را به طور خیلی خلاصه بحث نموده و سپس در فصل دوم آیات چندی را از قرآن مجید که درباره تحقیق هستند، مطرح و در انتها به جمع بندی آن ها پرداخته ایم.
یادآوری این نکته لازم است که آیات قرآنی مرتبط با تحقیق بسیار فراوان می باشد و موارد ذکر شده در این مقاله تنها بخشی از آن می باشد.

فصل اول: کلیات

1ـ 1ـ معنای لغوی و اصطلاحی تحقیق
تحقیق در لغت به معنای وارسی کردن، کشف کردن حقیقت، جستجو و به کنه حقیقت امری رسیدن است؛ و در اصطلاح به عبارت‌های مختلفی تعریف شده است که می توان حاصل و خلاصه چند تعریف را چنین بیان کرد: تحقیق عبارت است از کشف حقیقی مجهول یا مجمل با روش‌های متناسب، منظم و معتبر علمی از طریق تامل و جستجو پیرامون آن.
از تعریف فوق چنین برمی‌آید که اولاً: موضوع مورد تحقیق، گاهی امری بی‌سابقه و کاملاً مجهول است و گاهی امری مجمل و خلاصه. ثانیاً: تحقیق باید منظم و روش‌مند باشد. سوم اینکه: روش‌های تحقیق باید با موضوع و اهداف تحقیق متناسب باشد. چهارم اینکه: تحقیق باید به نتیجه‌ای برسد؛ خواه اثبات فرضیه‌ی قبلی باشد، خواه رد آن. برخی معتقدند که این نتیجه باید کاملاً ابتکاری و بی‌سابقه باشد؛ این امر در مورد پایانامه‌های کارشناسی ارشد و دکتری و مقالات علمی و پژوهشی صحیح است ولی چنین چیزی الزاماً در مورد همه تحقیقات و مقالات نمی‌تواند عمومیت داشته باشد. بلکه ما نیز مانند برخی از صاحب نظران معتقدیم که هر تحقیقی متناسب با موضوع خود، می‌تواند یک یا چند خصلت از خصلت‌های زیر را در خود منعکس کند: تحلیل، مقایسه، تعریف، توصیف، نقد و داوری، استشهاد، اثبات.
در آثار پیشینیان، نوشته‌هایی تحت عنوان روش تحقیق به چشم نمی‌خورد. ـ حداقل نگارنده از آن بی‌اطلاع است. – ولی مباحثی از قبیل «فکر کردن» و انواع «خطاهای فکر» و راه‌های پیشگیری از آن خطاها را در علمی بنام منطق و بنوعی در علم اصول فقه به بحث گذارده‌اند که می‌توان همه‌ی آن تعالیم گران سنگ را در مرحلة «تنظیم فیش‌ها» و «نتیجه‌گیری» از مراحل کنونی روش تحقیق بکار برد.
شاید منظور علمای منطق و اصول فقه از فکر کردن، همان تحقیق به زبان امروزی بوده زیرا در منطق، فکر کردن و اندیشیدن چنین تعریف شده است: فکر حرکت و تلاشی است ذهنی به سوی معلومات و مرتب کردن آن‌ها به نحوی که منجر به کشف مجهول گردد. شرح شمسیه در این باره می فرماید: «فکر، مرتب کردن دانسته‌هاست بطوری که به کشف مجهولی بیانجامد.» و مرحوم حاج ملاهادی سبزواری فرمود:
الفکر حرکه‌الی‌المبادیو من مبادی الی المراد
علمای منطق خطای در فکر را نیز دو گونه دانسته‌اند: یا مقدمه‌ی غلطی را صحیح فرض می‌کنیم و یا در ترتیب معلومات، دچار اشتباه می‌شویم. برای جلوگیری از هر دو خطا،مباحث معرف و حجت را مطرح کرده‌اند.
دانشمندان امروزی در مباحث روش تحقیق، همین دو کار را انجام می‌دهند: 1ـ جمع‌آوری دانسته‌ها 2ـ تحلیل و تنظیم آن‌ها به نحوی که موجب کشف مجهول شود. و تمام تلاش بر این است که محقق خطا نرود. تفاوت در این است که در مباحث امروزی درباره‌ی کشف مجهول مطالب عملی‌تر و عینی‌تری بیان شده و ابزارهای جمع‌آوری دانسته‌ها و راه‌‌های تفسیر، تحلیل و تنظیم آن‌ها بطور مشروح و جزئی به بحث گذاشته شده است.
تذکر: تبلیغ در لغت به معنای رساندن می‌باشد. «بلغ‌الرجل المکان» یعنی مرد به فلان مکان رسید. تبلیغ در اصطلاح یعنی رساندن پیام مبثت درباره کسی یا چیزی یا فکر و آیینی. معمولاً در تبلیغ فقط جنبه‌های مثبت، اعلام و سعی می‌شود که معایب و نکات منفی احتمالی پوشیده نگه داشته شود.
محقق باید تلاش کند که در تحقیق دچار تبیلغ نگردد. یک محقق موفق باید نسبت به نکات مثبت و منفی شیء مورد تحقیق، حساس بوده و تلاش کند که به کنه حقیقت همه‌ی ابعاد آن برسد. یکی از آفت‌های تحقیق این است که فرد محقق، صحنه‌ی تحقیق را با صحنه‌ی تبلیغ عوض و نکات منفی را کتمان کند.
آری پس از تحقیق صحیح و درست، ممکن است در عرصه‌ی تبلیغات، بر روی نکات مثبت شیء مورد تحقیق تاکید شود. این مطلب قابل پذیرش است.

1ـ 2ـ ویژگی‌های تحقیق علمی
برای تحقیق‌های علمی ویژگی‌هایی برشمرده‌اند؛ از جمله:
1ـ افزایشی بودن. (افزودن به دانش بشری و تولید علم)
2ـ تجربی بودن.(یعنی در محیط‌های آزمایشگاهی قابل تجربه مجدد باشد.)
3ـ نظم داشتن.
4ـ تعمیم‌پذیری. (یعنی نتیجه تحقیق فقط به مورد آزمایش محدود نمی‌شود و بر کلیه مصادیق مشابه قابل تعمیم است.)
5ـ تخصص طلبی.
6ـ دقت و صحت در مشاهده و توصیف.
7ـ منطقی و عینی بودن (در تحقیق باید تعصبات را کنار گذاشت و مطیع نتیجه تحقیق شد.)
8ـ صبر طلبی.
9ـ جرأت طلبی. (اگر نتیجه‌ی تحقیق بر خلاف روال عادی جامعه بود، محقق جرأت ابراز نتیجه‌ی تحقیق خود را داشته باشد.)
10ـ دقت طلبی در تحقیق.
ولی از آن جائی که اکثر تحقیقات علوم انسانی، آزمایشگاهی و تجربی نیستند و متکی بر مشاهده (به تعبیر علوم تربیتی) نیز نمی‌باشند، شماره‌های 2و6 را الزاماً از ویژگی‌های تحقیقات کتابخانه‌ای نمی‌دانیم. ولی بقیه موارد باید در تحقیقات کتابخانه ای وجود داشته باشد. اضافه می‌کنیم که همه ی تحقیقات باید مستند باشند؛ یعنی مقدمات استدلال ما باید از اسناد معتبر اخذ شده و فرآیند استدلال، بر طبق قواعد و قوانین منطق و اصول فقه استوار باشد.

1ـ 3 ـ روش‌های تحقیق
روش تحقیق عبارت است از اعمالی منظم و هدفدار که یک تحقیق برای یافتن جواب تحقیق، آن‌ها را انجام می‌دهد.
با بررسی اقسام و روش‌های مختلف تحقیق می‌توان دریافت که چهارچوب و‌ یا چرخه‌ی همه تحقیق‌ها، کم و بیش یکسان می‌باشد که عبارت است از: تعیین موضوع، طرح فرضیه، جمع‌آوری اطلاعات، پردازش و تحلیل آن‌ها، نتیجه‌گیری (تایید یا رد فرضیه)، نگارش یا گزارش تحقیق.
مرحله ی چگونگی «جمع آوری اطلاعات و پردازش آن ها» متناسب با مسائل و محتوای مختلف هر موضوع تحقیقی، متنوع می‌باشد و همین تنوع موجب می‌شود که تصور کنیم روش‌های تحقیق کاملاً با هم متفاوت هستند. با توجه به تنوع و تفاوت چگونگی جمع‌آوری اطلاعات و پردازش‌ آن‌ها، تحقیق‌های علمی را به سه دسته تقسیم می‌کنیم.
الف) تحقیق‌های کتابخانه‌ای.
ب) تحقیق‌های میدانی.
ج) تحقیق‌های آزمایشگاهی.
قبل از توضیح روش‌های فوق، گفتنی است که برخی از اساتید، روش‌های زیادی برای تحقیق بر شمرده‌اند. از جمله دو تن از اساتید محترم دانشگاه به نقل از برخی صاحبنظران، روش‌های تحقیق را هشت مورد ذکر کرده‌اند که عبارتند از:
1ـ تحقیق تاریخی
2ـ تحقیق توصیفی
3ـ تحقیق‌تداومی و مقطعی
4ـ تحقیق موردی و زمینه‌ای
5 ـ تحقیق همبستگی یا همخوانی
6 ـ تحقیق علی یا پس از وقوع
7 ـ تحقیق تجربی حقیقی
8 ـ تحقیق نیمه تجربی
وقتی مشروح توضیحات اساتید محترم یاد شده را در زیر این عنوان‌ها مطالعه می‌کنیم، در می‌یابیم که اولاً چرخه و مراحل تحقیق در همه‌ی هشت روش فوق، یکسان است و ثانیاً اختلاف برخی روش ها فقط به خاطر تفاوت در ابزارهای جمع‌آوری اطلاعات و جامعه‌ی نمونه‌ آماری است؛ برای مثال:
1ـ روش تحقیقات تداومی و مقطعی عین هم می‌باشد فقط زمان اجرای تحقیق مقطعی (بخاطر کمی زمان یا امکانات) کمتر از زمان اجرای تحقیق تداومی است. دقت کنید اختلاف این دو تحقیق در روش نیست بلکه در مدت زمان اجرای آن‌ها و کمی یا زیادی نمونه‌های مورد مطالعه است.
2ـ روش تحقیق موردی و توصیفی (در تعیین موضوع و…) عین هم می‌باشد فقط تفاوت این دو روش، در میزان و حجم متیغرهای مورد مطالعه است. به مثال این دو استاد محترم توجه فرمائید:
الف) مثال برای تحقیق توصیفی: بررسی نظرات مردم به منظور ارزیابی موقعیت کاندیداهای نمایندگی شورای شهر در حوزه‌ای خاص و قبل از انتخابات.
ب) مثال برای تحقیق موردی: بررسی نظرات آقای x درباره‌ی مسائل اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و مانند این ها.
تحقیق اول نظرات مردم یک شهر را (تعداد زیادی از نمونه‌ها را) در باره‌ی یک موضوع خاص یا یک عامل (در این مثال: موقعیت نامزد های نمایندگی شورای شهر) مطالعه می‌کند ولی مثال دوم نظرات یک فرد (فقط یک نمونه) را در موارد گوناگون (چند عامل یا متغیر) بررسی می‌کند.
همینطور بقیه…
حال سوال می‌کنیم که آیا تفاوت تعداد نمونه‌ها،موجب تفاوت روش می‌گردد؟ اگر چنین باشد باید ده‌ها روش تحقیق،فهرست شود.
(توجه کنید نمی‌گوییم نتیجه این دو تحقیق، یکی است بحث ما در صحت نام‌گذاری و تقسیم روش است.) آری اهداف و نتایج و حجم کار در دو تحقیق، متفاوت است اما روش هر دو یکی است.
به همین خاطر نگارنده معتقد است که همه‌ی هشت روش یاد شده، اقسام مختلفی از روش تحقیق میدانی هستند. اصول طبقه‌بندی به ما می‌آموزد که مواردی را که شباهت زیادی به هم دارند در یک طبقه قرار داده، سپس گونه‌های مختلف یک طبقه را با توجه به شباهت‌ها و اختلافات آن‌ها، در درون همان طبقه به اقسام مختلفی تقسیم کنیم؛ مانند تقسیم موجودات عالم به جاندار و بی‌جان و تقسیم جانداران به گیاهان و حیوانات و تقسیم حیوانات به مهره‌داران و بی‌مهرگان و … صحیح نیست که بگوییم موجودات عالم تقسیم می شود به بی جان ها و مهره داران و بی مهرگان و … و یا در علم نحو الفاظ را ابتدا به مهمل و مستعمل و سپس الفاظ مستعمل را به اسم و فعل و حرف تقسیم می کنیم و در مرحله ی بعدی مثلاً اسم را به معرب و مبنی، معرفه و نکره و … تقسیم می کنیم. نه این که از اول بگوییم الفاظ چهار گونه اند: مهمل، اسم، فعل و حرف. به همین خاطر فکر می‌کنیم هشت روش یاد شده و روش نهمی که این دو استاد محترم در کتابشان از آن یاد کرده‌اند، همگی تحقیقات میدانی هستند که روش های جمع آوری اطلاعات و پردازش آن ها با تحقیقات کتابخانه‌ای و آزمایشگاهی متفاوت می‌باشند. اصرار ما بر استقلال روش تحقیق کتابخانه‌ای به این خاطر است که در این نوع تحقیقات، مصاحبه، پرسش‌نامه، مشاهده، نمونه‌های آماری و … معمولاً جایی ندارند و عمده ترین وسیله ی جمع آوری اطلاعات، فیش برداری از کتب و مقالات می باشد.
بنابراین ما تحقیق را با توجه به تفاوت‌های اساسی در شیوه ی جمع‌آوری اطلاعات و پردازش‌ و تفسیر آن‌ها به سه شاخه یا روش عمده تقسیم می‌کنیم:
الف) تحقیق‌های کتابخانه‌ای. ب) تحقیق‌های میدانی. ج) تحقیق‌های آزمایشگاهی
ما معتقدیم که هر یک از این روش‌ها می‌توانند اقسام مختلفی داشته باشند؛ برای مثال: روش تحقیق کتابخانه‌ای تاریخی یا توصیفی یا مقطعی و… همینطور روش تحقیق میدانی تاریخی یا توصیفی یا مقطعی و… همینطور روش تحقیق آزمایشگاهی مقطعی، تداومی، برای تعیین علت یا فقط توصیف و … به عبارت دیگر روش تحقیق کتابخانه‌ای و آزمایشگاهی را به لحاظ روش جمع‌آوری مطالب و چگونگی تفسیر متغیرها، جدا از تحقیقات میدانی می‌دانیم و روش‌های هشت‌گانه یاد شده را در یک دید کلی اقسام مختلف تحقیقات میدانی تفسیر می‌کنیم که بسیاری از آن هشت روش می توانند از اقسام تحقیقات کتابخانه‌ای و آزمایشگاهی نیز باشند.

1ـ4ـ مراحل تحقیق
در کتاب «روش های تحقیق و چگونگی ارزشیابی آن در علوم انسانی» مراحل یک تحقیق، چنین بیان شده است:
1-انتخاب موضوع
2-انتخاب روش تحقیق
3-انتخاب جامعه آماری یا محیط پژوهش
4-انتخاب نمونه و نحوه گزینش آن
5-انتخاب ابزار یا روش جمع آوری اطلاعات
6-انتخاب شیوه ی تلخیص و جمع بندی اطلاعات یا انتخاب روش آماری
با توجه به اینکه، تحقیق را به سه روش «کتابخانه ای، میدانی و تجربی یا آزمایشگاهی» تقسیم کردیم، مراحل فوق مربوط به تحقیق های میدانی است. بدیهی است که در تحقیق های کتابخانه ای، انتخاب جامعه آماری و نمونه ی آماری و روش های آماری معنایی ندارد. بنابراین باید برای تحقیق های کتابخانه ای مراحل متناسب و مخصوص به خود را بیان کرد. نگارنده معتقد است که مراحل تحقیق های کتابخانه ای عبارت است از:
1-انتخاب موضوع و بیان آن و تعیین سوالات اصلی و فرضیه
2-تعیین منابع تحقیق (کتب و مقالات) و تعیین میزان اعتبار آن ها
3- جمع آوری اطلاعات (فیش برداری)
4- تنظیم اطلاعات جمع آوری شده (تنظیم فیش ها)
5-آزمودن فرضیه (رد یا اثبات آن)
6-تحریر متن تحقیق بطور مستند با ارائه پاورقی ها و فهرست منابع و با مراعات قواعد ویراستاری،آئین نگارش،رسم الخط.(گزارش تحقیق)
قطعاً تحقیق های تجربی و آزمایشگاهی نیز ضمن حفظ کلیت و چهارچوب مراحل یاد شده، مراحل خاص و ویژه ای مانند تعیین محیط های کشت یا تعریف شرایط خاص آزمایشگاهی و.. را دارند که نگارنده به علت عدم تخصص در آن زمینه، از پرداختن به آن خوداری می کند.پس از آشنایی مختصر با «تحقیق» به محضر کلام‌الله مجید می‌رویم تا لحظاتی این مهم را در آینه‌ی وحی الهی نظاره‌گر باشیم.

فصل دوم: تحقیق در قرآن مجید
کلمة تحقیق در قرآن استعمال نشده ولی ریشه‌ی آن یعنی کلمه ی «حق» با مشتقاتش بیش از 270 بار در قرآن مجید به کار رفته است. کلمه ی حق در قرآن به قولی در دوازده وجه«الله، قرآن، اسلام، عدل، توحید، صدق، وجوب، ضد باطل، مال، سزاوارتر، بهره و حظ، نیاز» و به قولی در چهار وجه «پدید آورنده‌ی چیزی به مقتضای حکمت، چیزی که طبق مقتضای حکمت بوجود آمده، اعتقاد به چیزی که طبق واقعیات باشد، سخن یا عملی که طبق نیاز و ضرورت و به اندازه و به موقع باشد.» استعمال شده است.
با اندکی دقت می‌توان دریافت که بین دو دسته ی یاد شده از وجوه استعمال کلمه ی حق در قرآن مجید، تعارضی وجود ندارد؛ زیرا علامه راغب اصفهانی، دوازده وجه یاد شده را در چهار معنای کلی‌تر دسته‌بندی کرده است.
الفاظی مانند تفکر، تعقل، تدبر مترادف تحقیق و به تعبیری ابزار تحقیق هستند، که در قرآن فراوان استعمال شده‌اند. همین طور آیاتی که پیروی کورکورانه از راه و روش پدران را محکوم کرده و آیاتی که معجزات پیامبران را بر می‌شمرد، همه در باره ی تحقیق هستند. از سوی دیگر، در قرآن حوادث یا رویدادهایی نقل شده است. که می‌توان آنها را با تحقیق مرتبط دانست. به عبارت دیگر به آن حوادث می‌توان از زوایه ی تحقیق‌ نیز نگریست. تعدادی از آن آیات نورانی به عنوان نمونه نقل و سپس به جمع‌بندی آنها خواهیم پرداخت.

2ـ1ـ آیاتی از قرآن مجید درباره‌ی تحقیق

2ـ1ـ الف) قصه ی عزیر
قرآن کریم می فرماید:«یا مانند آن کسی (حضرت عزیر) که از روستایی می گذشت، مشاهده کرد که سقف (خانه ای) بر پایه های آن فرو ریخته است. (و اهل آن مرده اند.) گفت چگونه و کی خداوند این ها را زنده خواهد کرد؟ (وقتی در غاری برای صرف غذا و استراحت اتراق کرد) خدا او را صد سال میراند؛ سپس او را زنده کرد و از او پرسید: چقدر در این جا مانده ای؟عرض کرد: یک روز یا قسمتی از آن. فرمود: چنین نیست؛ بلکه صد سال مانده ای. به غذا و نوشیدنی ات بنگر که تازه اند و فاسد نشده اند. اما به درازگوش خود بنگر(که چگونه پوسیده و فقط استخوانی از آن باقی مانده است.) (ما این کار را کردیم) تا تو را برای مردم نشانه قرار دهیم.به استخوان ها بنگر که چگونه آن ها را زنده می کنیم، سپس لباس گوشت بر آن ها می پوشانیم …» در این آیه ی شریفه، خداوند متعال دراز گوش و منهدم شدن جسد آن را «گروه تجربی» و غذا و نوشیدنی عزیر را «گروه شاهد» قرار داده و با مقایسه ی آن دو و زنده کردن دراز گوش در پیش چشمان حضرت عزیر، به پیامبر خود فهماند که قدرت خدا در میراندن و زنده کردن مردگان چقدر است.

2ـ1ـ ب) حضرت ابراهیم (ع) و ذبح چهار مرغ
«وقتی ابراهیم گفت: پروردگارا مردگان را چگونه زنده می‌کنی؟ فرمود: آیا ایمان نداری؟ عرض کرد: چرا و لکن می‌خواهم دلم اطمینان یابد. خدا فرمود: چهار پرنده تهیه کن آنها را سر بریده (درهم بکوب) سپس قسمتی از آن گوشت له شده را بر سر کوه‌ها بگذار، پس از آن صدایشان کن که شتابان به سوی تو خواهند آمد و بدان که خدا شکست‌ناپذیر و حکیم است.»
در این آیه‌ی شریفه، حضرت ابراهیم می‌خواهد با دانستن بیشتر، دلش آرام گیرد. خدای متعال صحنه‌ی یک تحقیق عملی و میدانی را برای آن حضرت فراهم کرد و در پایان به او فرمود که «بدان…» یعنی این عمل، تحقیقی است که باید علم‌ترا زیاد کند.
گفتنی است که درباره ی این آیه ی شریفه، تفاسیر مختلف عرفانی و اخلاقی انجام شده که همه در جای خود صحیح ولی از محل بحث ما خارج است.
آیات 78 از سوره ی یس و 243 از سوره ی بقره به نحو دیگری می‌تواند به نوعی تحقیق تفسیر شود.از آیة 259 و 260 بقره، می‌توان تحقیق در شرایط آزمایشگاهی را نیز استنباط کرد.

2ـ1ـ ج) سؤال فرشتگان برای یافتن حقیقت
«و زمانی که پروردگارت به فرشتگان فرمود: من در روی زمین خلیفه‌ای می‌گذارم. گفتند: آیا کسی را در آن می‌گذاری که فساد کرده و خونریزی کند؟ ما تو را تسبیح و تقدیس می‌کنیم. خدا فرمود: من چیزی می‌دانم که شما نمی‌دانید. خداوند همه‌ی اسامی را به آدم‌(ع) یاد داد و سپس آن ها را به ملائکه عرضه کرد و فرمود: اگر راست می‌گویید مرا از این اسماء خبر دهید. عرض کردند…» در این آیات شریفه، فرشتگان با پیش‌داوری به آفرینش آدم اعتراض کردند. طی سوال و جواب و گفتگو با حضرت باری تعالی، به حقیقت رسیده و با امتثال امر خدا، آفرینش آدم را پذیرفتند و در قبال آن به سجده افتادند. به عبارت دیگر می‌توان گفت که این مصاحبه و سوال و جواب، فرشتگان را به حقیقتی رساند که قبلاً نمی‌دانستند و تحقیق چیزی غیر از این نیست.
با توجه به اینکه سوال و جواب، مصاحبه و توزیع پرسش‌نامه، از روش‌های جمع‌آوری اطلاعات در تحقیق‌های میدانی می‌باشند، می‌توان این روش‌ها را از این آیات استنباط کرد. از جمله آیات دیگری که برای رسیدن به حقیقت، روش سوال و جواب را مطرح کرده است، داستان گاو بنی‌اسرائیل در همین سوره است.

2ـ1ـ د) سوال و جواب برای تعیین گاوی که باید ذبح شود
از امام رضا (ع) نقل شده است که مردی از بنی‌اسرائیل، یکی از اقوام خود را کشت و آنرا در راه یکی از سبط‌های دوازده‌گانه قرار داد و سپس خود آن مرد، آن سبط را متهم به قتل کرد. این امر موجب اغتشاتش و ناراحتی در جامعه شد و آن را در آستانه‌ی بحران قرار داد. برای غلبه بر این بحران، بر حضرت موسی (ع) وحی شد که گاوی بکشید و قسمتی از بدن آن را به بدن مقتول بزنید (مثلاً رگ گردن گاو را به رگ‌های قلب مقتول پیوند بزنید) تا لحظاتی زنده شود و قاتل خود را معر فی کند.وقتی حضرت موسی(ع) این امر را اعلام کرد، بنی‌اسرائیل در عین ناباوری «گفتند: از پروردگارت تقاضا کن تا مشخصات آن گاو را که می‌تواند حل معما کند، بیان دارد. موسی گفت: پروردگار من می‌گوید: گاوی که باید ذبح شود، نه پیر وامانده است و نه گوساله‌ای نوپا…مردم گفتند: از پروردگارت تقاضا کن تا رنگ آن گاو را هم مشخص کند. موسی گفت: آن گاو میان سال، رنگ زرد روشن دارد… مردم گفتند: از پروردگارت تقاضا کن تا مشخصة گاو را بگوید… موسی گفت: پروردگار من می‌گوید: آن گاو زرد میان سال گاوی است سرکش که نه حاضر است زمین را شخم کند و نه چرخ آبکش را بچرخاند. یک رنگ و یک دست که یک خال هم بر پوست زرد گونش ندارد. مردم گفتند: اکنون مشخصة قاطع را بیان کردی…»
به این آیات شریفه، می‌توان از زوایای مختلفی نگریست. یکی از آن ابعاد، مساله‌ی تحقیق است. بنی‌اسرائیل در این آیات با سوال و جواب، تحقیق کرده و به مطلوب رسیدند؛ زیرا بنی‌اسرائیل ابتدا گفتند«ان‌البقر تشابه علینا.» و پس از بیان تمام ویژگی‌ها، گفتند: «الآن جئت بالحق»
یک نکته: در تفاسیر، این سوال و جواب‌ها، بر بهانه‌جویی و فرار از اجرای فرمان الهی تفسیر شده است و گفته‌اند که اگر بنی‌اسرائیل در آغاز امر، هر گاوی را می‌کشتند، به مطلوب خود می‌رسیدند و…
ضمن تأیید این نظریه ی صحیح مفسرین، باید توجه داشت که اولاً این تفسیر با زاویه دید این مقاله نسبت به آیات شریفه‌ی فوق منافاتی ندارد. ثانیاً از این نکته، یک امر دیگری نیز روشن می‌شود و آن اینکه در تحقیق نباید انگیزه‌های منفی و بهانه جویانه داشت. هدف تحقیق فقط کشف حقیقت است و بس.

2ـ1ـ هـ) تحقیق در خرید غذا
اصحاب کهف پس از بیداری از خواب، احساس گرسنگی کردند و گفتند که«یکی از خودمان را با این اسکناس به شهر بفرستیم تا بنگرد کدام غذا خوب است. از همان، مقداری خرید کرده و بیاورد..»
کلمة «فلینظر» در این آیه‌ی شریفه هم بیانگر نفس تحقیق و هم بیانگر یکی از راه‌های آن، یعنی «مشاهده» است. این کلمه در جاهای دیگر قرآن نیز به معنای تحقیق بکار رفته است.

2ـ1ـ و) آیه ی نبأ
«ای مؤمنان اگر شخص فاسقی، خبری برای شما آورد، در آن خبر تحقیق کنید مبادا از روی جهالت، به قومی ضربه‌ای بزنید و سپس از عملکرد خود پشیمان شوید.»
این آیه‌ی شریفه در علم اصول، در باب تعادل و تراجیح و حجیت خبر واحد مطرح است. ما در اینجا به کلمه‌ی «فتبینوا» بیشتر توجه می‌کنیم که بیانگر تحقیق در اخبار است. دلالت این کلمه بر مقصود واضح و بی‌نیاز از توضیح است.

2ـ1ـ ز) شناخت منافق از طریق تحقیق در گفتار آنان
خداوند متعال در چندین مورد از قرآن کریم، منافقان و خطرات و ویژگی‌های آنها را بیان فرموده است؛ از جمله در سوره ی شریفه‌ی محمد (ص) پس از بیان ویژگی‌ها و مشخصات آن‌ها می‌فرماید:
«اگر می‌خواستیم، آن ها را به تو نشان می‌دادیم و تو سیما و چهره ی آن‌ها را می‌شناختی. (لکن به خاطر مصالحی این کار را نمی‌کنیم. اما اگر (دقت کنی) آن‌ها را از لحن گفتارشان می‌شناسی. خداوند بر اعمال همه ی شما آگاهی دارد.»
خداوند در این آیه، پیامبر خود را راهنمایی می‌کند که منافقین را از لحن گفتار و کلامشان بشناسد. این امر به نوبه ی خود، نوعی تحقیق بشمار می‌رود. در این آیه‌ی شریفه، مطالب بسیار ظریفی مطرح شده که از منظر بحث ما خارج است. علاقه‌مندان را به مطالعه‌ی تفاسیر و تدبر در آیه شریفه فرا می‌خوانیم.

2ـ1ـ ح) جلوه‌های تحقیق در قصه ی حضرت سلیمان (ع)
داستان حضرت سلیمان(ع)و هدهد و بلقیس، یکی از مطالب پر رمز و راز قرآن کریم می‌باشد. وقتی هدهد به حضرت سلیمان(ع) خبر دادکه قومی تحت ولایت یکی زن، خورشید پرست هستند و کشوری آباد دارند؛ حضرت سلیمان فرمود: «خواهیم دید که آیا راست می‌گویی یا از دروغگویان هستی؟» سپس برای تحقیق ادعای هدهد، می‌فرماید: این نامه‌ی مرا به نزد آنها ببر و برگرد و منتظر باش تا ببینیم که چه عکس‌العملی نشان می‌دهند؟»
این دو آیه ی شریفه، بیانگر تحقیق و یکی از روش‌های آن است. در ادامه ی این داستان، بلقیس نیز سلیمان (ع) را با ارسال هدیه‌ای می‌آزماید و می‌گوید:«من هدیه‌ای به سوی او می‌فرستم تا ببینم که فرستادگان چه چیزی بر می‌گردانند؟» در واقع ملکه‌ی سباء، با این کار در امور حضرت سلیمان (ع) تحقیق به عمل آورد و پس از پی بردن به صدق ادعای نبوت حضرت سلیمان (ع)، به خدا ایمان آورد.
یکی دیگر از جلوه‌های تحقیق در این داستان، تحقیق حضرت سلیمان برای یافتن فردی است که بتواند در کوتاه‌ترین مدت، تخت پادشاهی بلقیس را از سباء تا بیت‌المقدس بیاورد. آن حضرت با سوال و جواب این تحقیق را انجام داد و جنی را یافت که در یک چشم به هم زدن، این عمل را انجام داد. از همین آیه می توان فهمید که یکی از ابزار تحقیق میدانی، مصاحبه است.

2ـ1ـ ط) تحقیق برای یافتن ریشه و علت اختلافات خانوادگی
خداوند در قرآن کریم پس از طرح اختلافات زن و شوهر در زندگی می‌فرماید: «اگر احتمال دادید که این دو از همدیگر جدا شوند، یک داور از خانواده ی مرد و یک داور از خانواده‌ی زن انتخاب کنید [ تا علت اصلی اختلاف را از نزدیک پیدا کرده و برطرف نمایند.] اگر آن دو خواهان اصلاح روابط زن و شوهر باشند، خدا آن دو را موفق می‌کند. خداوند دانا و آگاه است.»
نکات، احکام و مطالب فراوانی در این آیه‌ی شریفه وجود دارد. این نوشته از دید تحقیق براین آیه‌ی کریمه می‌نگرد. فلسفه‌ی انتخاب دو حکم و داور از هر دو طرف و اعزام آن دو به خانواده‌ی زن و شوهری که با هم اختلاف دارند، به خاطر یافتن علت نزاع و اقدامات عملی مفید برای از بین بردن ریشه‌ی اختلافات است. در واقع آن دو داور باید رفتارها و حرکات و سکنات و گفتارهای آن زوج را بررسی و با روش مشاهده و تفکر و تحلیل، علت اختلافات را پیدا کنند. در این آیه‌ی کریمه علاوه بر اشاره ی تلویحی به تحقیق، انگیزه و هدف آن را نیز بیان می‌کند که همان اصلاح زندگی و بهبود روابط زوج ناسازگار می‌باشد.

2ـ1ـ ی) تعلیم تحقیق میدانی برای یافتن الله
علاوه بر آیات فراوانی که بر انجام تحقیق دلالت می‌کند، آیاتی از قرآن مجید بیانگر تعلیم تحقیق از سوی خدا به پیامبر و از جانب پیامبر به مردم است. یک دسته از این آیات شریفه عبارت است از اینکه خداوند در سوره ی انعام می‌فرماید: «و بدین صورت که ما برایت حکایت می‌کنیم، ملکوت آسمان و زمین را به ابراهیم نمایان کردیم تا فطرت او را بیدار سازیم و راه احتجاج و جدل را بر روی او بگشائیم و برای آنکه در شمار صاحبان یقین قرار گیرد. از این رو شبانگاه که تاریکی پرده‌های خود را براندام او گسترد، [ در عالم رؤیا دید: مردمانی مشرک گرد او را گرفته‌اند و می‌پرسند: خدای تو کیست؟] ابراهیم ستاره ی تابانی در آسمان دید و گفت: پروردگار من همین است و لحظه‌ای نگذشت که ستاره فرو نشست و ابراهیم [به آنان] گفت: من خدایی را که فرو نشیند و از من نهان شود، دوست ندارم. و چون لحظه‌ای بعد ماه تمام را سپید و تابان در آسمان دید، [ به مردم] گفت: این یک پروردگار من است. لحظه‌ای نگذشت که ماه هم فرو نشست. و ابراهیم به مردم گفت: اگر پروردگار من خودش مرا رهنمون نگردد، بی‌شک من نیز در ردیف مردم گمراه قرار خواهم گرفت و لحظه‌ای بعد خورشید عالمتاب را برفراز آسمان دید و گفت: پروردگار من این است. این از ماه و ستاره بزرگتر و پرنورتر است و چون خورشید هم فرو نشست و ناپدید شد، ابراهیم به آنان گفت: ای مردم من، من از همه‌ی خدایان شما بیزارم. من روی خود را به سوی آن خدایی مواجه می‌سازم که آسمان‌ها و زمین را از هم شکافت…»
در نگاه اول به این آیات شریفه، انسان فکر می‌کند که حضرت ابراهیم (ع) خودش گمان کرده بود که ستاره و ماه و خورشید خدا هستند. لذا برخی از مفسران این افکار را به درون قبل از بلوغ آن حضرت نسبت داده‌اند. اما با اندکی تأمل در آیات شریفه و دقت در الفاظی مثل «قال لئن لم یهدنی ربی» و «قال یا قوم انی…» و نیز با توجه به محاجه و استدلال آن حضرت با عمویش آزر و قوم خود در قبل و بعد این آیات، می‌توان دریافت که آن حضرت این روش تحقیق را در عالم رؤیا از خداوند آموخته و به قوم خود یاد داده است. طبیعی است که در این تعلیم و تعلم بر یقین حضرت ابراهیم(ع)نیز افزوده شده است.لذا قرآن کریم فرمود:«و لیکون من الموقنین»

2ـ1ـ یا) معجزات پیامبران، مقدمه‌ای برای تحقیق
در کتب کلامی، یکی از راه‌های اثبات صدق ادعای انبیای الهی، آوردن معجزه بوسیله آنان بیان شده است. با ملاحظه آیات مربوط به معجزاتی مثل ناقه‌ی صالح، ید بیضاء و عصای موسی (ع)، زنده کردن مردگان و شفای کورهای مادرزادی و بیماری‌هایی مثل جزام و … بوسیله ی عیسی (ع) و قرآن پیامبر اسلام (ص) استنباط می‌شود که خدای متعادل این آیات را بر انبیاء خود عطا فروده تا مردم بتوانند با تحقیقات عینی، به صدق ادعای انبیاء الهی پی ببرند.

2ـ1ـ یب)آیاتی از قران مجید به سبک فیش برداری از مطالب متناسب
قبلاً در بیان مراحل تحقیق کتابخانه ای، گفتیم که مرحله ی جمع آوری اطلاعات در تحقیقات کتابخانه ای، فیش برداری از مطالب مورد نیاز و متناسب با موضوع تحقیق، از کتب و مقالات می باشد. این فیش ها مطالب یکسانی را در زمینه های مختلف جمع آوری می کنند که پس از اتمام، باید آن ها را تنظیم و در متن تحقیق قید کرد. برای مثال اگر می خواهیم قوانین جزایی یا اقتصادی و یا … را در قرآن و انجیل و تورات و اوستا مقایسه کنیم، باید موارد قوانین یاد شده را از کتب فوق، گردآوری و سپس به تنظیم و نقل آنها بپردازیم؛ یا اگر می خواهیم مثلاً درباره موضع گیری و نظرات مقامات ارشد جمهوری اسلامی ایران درباره ی لزوم دست یابی به فن آوری صلح آمیز انرژی هسته ای و استفاده از آن، تحقیق کنیم؛ باید سخنان هر یک از مقامات را در فیش هایی استخراج و سپس آن ها را تنظیم کرده و تحلیل خود را بر پایه آن مستندات ارائه دهیم.
در قرآن کریم آیات زیادی به این سبک وجود دارد، یعنی در آیات زیادی از قرآن، فرمایشات مشابه و خاصی از سخنان پیامبران الهی جمع آوری و بطور منظم و هدف دار نقل شده و یا در سوره هایی از قرآن مجید، گوشه های خاصی از زندگی انبیاء الهی به منظور بیان اهداف خاصی ذکر شده که می توان آن ها را نوعی فیش بردای و تنظیم فیش ها و تحلیل و نتیجه گیری از آن ها دانست.
یکی از بارزترین این موارد، سوره ی مبارکه ی شعرا می باشد که در آن، گوشه هایی از زندگی هفت پیامبر بیان شده و در آخر هر قسمت، جملات شریفه زیر تکرار شده است که«ان فی ذلک لآیه و ما کان اکثرهم مومنین ان ربک هو العزیز الرحیم.»
خداوند در این سوره ی مبارک، پیام اصلی 5 پیامبر را عیناً نقل کرده و یکسان بودن پیام آنها را 5 مرتبه این چنین تکرار کرده است:
اذ قال لهم اخوهم…. الا تتقون. انی لکم رسول امین. فاتقوالله و اطیعون. و مااسئلکم علیه من اجر. ان اجری الا علی رب العالمین. فاتقواالله و اطیعون.
در جای خالی آیه ی اول به ترتیب کلمات نوح، هود، صالح، لوط و شعیب را را قرار دهید. با این تفاوت که که در کنار نام حضرت شعیب کلمه ی اخوهم وجود ندارد و آخرین آیه در فرمایشات حضرت هود و صالح با فاصله نقل شده ودر فرمایشات حضرت لوط نقل نشده و در بیانات حضرت شعیب به صورت واتقوالذی خلقکم … آمده است. این تفاوت اندک در آیات شریفه، به اصل برداشت ما لطمه ای نمی زند. می توانیم ادعا کنیم که قرآن بیانات آن حضرات را فیش کرده و برای دلداری پیامبر عیناً نقل کرده است. نکته ی جالب دیگر این است که در آیات فوق، هر 5 پیامبر، خود را امین معرفی کرده اند یعنی اصلی ترین لقب پیامبر قبل از بعثت و این امر تشابه صفاتی پیامبران را هم اثبات می کند.
موارد مشابه در سوره ی مریم آیات 1 – 15 و 16 – 33 که چگونگی به وجود آمدن معجزه آسای حضرت یحیی (ع) و عیسی(ع)را بیان می کند و تشابه سخنان این دو حضرت در مورد نیکی به والدین در این دو دسته از آیات نیز مؤید دیگری بر ادعای ماست. همین طور آیات 40 – 50 از همین سوره و داستان حضرت ابراهیم و فرزندش و آیات 51 – 53 از همین سوره که با آیه ی«و وهبنا له من رحمتنا اخاه هارون نبیا»خاتمه می یابد و یاد اجمالی چند پیامبر دیگر که ظاهراً همه ی این مطالب مشابه و یکدست، زمینه و مقدمه ی نفی ولد از ساحت الله تبارک و تعالی در آیات 88 – 93 همین سوره می باشد و موارد بسیار فراوان دیگر در سراسر قران.
موارد یاد شده در صفحات قبل، تنها بخش کوچکی از آیات بسیار زیاد قرآن است که می‌توان آن‌ها را به تحقیق تفسیر کرد. بیان نمونه‌ها را به همین جا ختم کرده و به جمع‌بندی مطالب یاد شده می‌پردازیم.

2ـ2ـ جمع‌بندی اجمالی آیات مربوط به تحقیق در قرآن کریم
با ملاحظه‌ی آیات نقل شده در صفحات قبل و آیات بسیار زیادی که مجال بررسی آن ها نیست، می‌توان دریافت که:

1ـ2ـ2ـ الف) آیات بسیار زیادی، انسان را به تحقیق و مطالعه فرا می‌خواند؛از جمله آیاتی که انسان را به تدبیر در قرآن، تعقل، تفکر، پرهیز از سخن و رفتار بی‌علم، گفتن قول سدید، سؤال از اهل ذکر، رسوخ در علم تشویق می‌کند و آیاتی که انسان را از پیروی کورکورانه‌ی افکار و سنت‌های غلط پدران منع می‌کند و…

1ـ2ـ2ـ ب) تاکید بیشتر آیات قرآن کریم بر تحقیق میدانی است تا کتابخانه‌ای و آزمایشگاهی.
این امر احتمالاً بخاطر این است که در زمان‌های قدیم، کتابخوانی و تحقیق از کتب، بسیار محدود بود و هیچ گونه آزمایشگاه و…ولی تحقیق بوسیله‌ی سؤال و جواب و مشاهده و… از پدیده‌های طبیعی و اجتماعی در دسترس عموم قرار داشت. به نظر می‌رسد آیه ی زیر اشاره‌ای به تحقیق کتابخانه‌ای دارد که می‌فرماید:
«ای پیامبر اگر در قرآنی که به تو نازل کرده‌ایم شک‌کردی، از افرادی که قبل از تو کتاب می‌خوانند، سوال کن. حق از سوی پروردگارت به سوی تو آمده پس از شک کنندگان نباشد.»
دلیل ادعای ما این است که در وسط آیه‌ی شریفه، امر به سؤال از افراد کتابخوان شده است؛ یعنی آن افراد در کتب مقدس قبلی (تورات و انجیل) تحقیق کرده و از آمدن پیامبر اسلام به صورت قطعی خبر داشتند. پس این آیه‌ی شریفه تلویحاً به تحقیق کتابخانه‌ای اشاره می‌کند.

1ـ2ـ2ـ ج) قرآن کریم روش‌های متنوعی برای تحقیق، مطرح کرده است؛ از جمله: سؤال، مشاهده، پرس و جو یا تبیین، مطالعه ی پدیده‌های طبیعی مطالعه‌ی آثار گذشتگان در نقاط مختلف جهان، دقت در گفتار و رفتار افراد و اقدامات موردی متناسب با موضوع تحقیق از جمله ارسال نامه یا ارسال هدیه و…

1ـ2ـ2ـ د)محقق باید نسبت به نتیجه‌ی تحقیق خالی‌الذهن باشد. از آیات زیادی از قرآن، (برای نمونه آیاتی که برخورد حضرت سلیمان نسبت به ادعای هدهد را مطرح کرده است؛) می‌توان دریافت که باید محقق نسبت به نتیجه‌ی تحقیق از قبل موضع‌گیری و جهت‌گیری نداشته باشد و نتیجه‌ی تحقیق را بپذیرد. از جمله آیات دیگری که تلویحاً خالی‌الذهن بودن محقق نسبت به نتیجه‌ی تحقیق و عدم لجاجت در قبال آن را طرح کرده و موضع‌گیری لجوجانه ی کفار نسبت به نتیجه‌ی تحقیق در آیات روشن الهی را محکوم کرده، آیه‌ی شریفه‌ی زیر است که می‌فرماید: «ای پیامبر اگر کتابی از کاغذ برای تو بفرستیم و آنها (کفار) آن را با دست‌هایشان لمس کنند، باز هم خواهند گفت: این سحری آشکار است…»

1ـ2ـ2ـ هـ) تحقیق باید دقیق و مکرر باشد. خداوند متعال در سوره ی ملک می‌فرماید: «ای انسان در آفریده های خدا و مخلوقات او تفاوتی نمی‌بینی چشم بگردان.آیا ضعفی می‌بینی؟ سپس دوباره چشم خود را بچرخان. چشمت خسته و بی‌نور به سویت برخواهد گشت.»
اصلی‌ترین پیام این آیه‌ی شریفه، استحکام خلقت خدا و عجز بشر از یافتن سستی در دستگاه آفرینش است. در ضمن این پیام، از لفظ «کرتین» در آیه‌ی شریفه می‌توان تکرار تحقیق را فهمید؛ یعنی در هر تحقیق تجربی، پس از رسیدن به نتیجه‌‌ی اولیه، باید نتیجه را دوباره و بلکه برای چندمین بار آزمود. اگر در همه‌ی موارد، نتیجه‌ی به دست آمده عیناً تکرار شد، همان نتیجه اثبات می‌شود. یکی از ویژگی‌های تحقیقات تجربی، تکرارپذیری آن‌ها است.
علاوه بر آیه‌ی فوق، گاهی خداوند برای اثبات وجود خود یا قیامت دلائل متعددی اقامه می‌کند که از تعدد دلایل، می‌توان به تکرار تحقیق و آزمایش در عرصه‌های مختلف استدلال کرد.

1ـ2ـ2ـ و) گاهی تحقیق برای تقویت امور اعتقادی و پاسخگویی به شبهات نظری است. در داستان حضرت ابراهیم، ذبح چهار مرغ برای اطمینان دل از چگونگی برانگیختن اموات، در حقیقت تحقیقی برای تقویت مبانی اعتقادی بود.

1ـ2ـ2ـ ز) گاهی تحقیق برای انجام سریع و خوب امور زندگی و حکومتی است.
تحقیق حضرت سلیمان برای یافتن فردی که بتواند در سریع‌ترین زمان ممکن تخت ملکه‌ی سباء را بیاورد، برای بهتر انجام دادن یک امر حکومتی و دنیوی بود. بنابراین در کنار تحقیقات بنیادی، باید تحقیقات کاربردی نیز تقویت شود. تحقیق دو داور برای یافتن علت اختلاف زوجین، با هدف اصلاح امور زندگی آنان نیز موید این مطلب است.

نتیجه گیری نهایی
با توجه به کلیه ی مطالب این مقاله نتیجه می گیریم که:
در اصیل ترین منبع اسلامی یعنی قرآن، تحقیق جایگاه والایی دارد و می توان صدها آیه ی قرآن مجید را از بُعد تحقیق مورد بررسی قرار داد.

فهرست منابع
1ـ قرآن کریم
2ـ بهبودی، محمد باقر، معانی القرآن، تهران، خانه ی آفتاب، 1369.
3ـ حسین بن محمد الدامغانی، الوجوه والنظایر فی القرآن، تصحیح اکبر بهروز، تبریز، انتشارات دانشگاه تبریز، 1366.
4ـ خواجه نصیر طوسی، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، ش. علامه حلی، قم، مکتبه المصطفوی، بی تا.
5 ـ خوانساری، محمد، منطق صوری، چاپ پنجم، 1362، تهران.
6 ـ رازی قطب الدین، تحریر القواعد المنطقیه (شرح شمسیه)، تهران، 1289.
7ـ راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، چاپ دوم تهران، دفتر نشر کتاب، 1404.
8 ـ زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف…، چاپ اول بیروت، دارالفکر، 1379 هـ. ق.
9ـ سبزواری، حاج ملا هادی، شرح منظومه.
10ـ ستوده، غلامرضا، مرجع شناسی و روش تحقیق، چاپ اول، سال 1371.
11 ـ طباطبایی، محمد حسین، تفسیر المیزان، م. محمد باقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، بی تا.
12 ـ طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، چاپ دوم بیروت دارالمعرفه، 1408.
13ـ علامه حلی، یوسف بن مطهر، الباب الحادی عشر، قم، مصطفوی، بی تا.
14ـ غلامرضایی، محمد، روش تحقیق و شناخت مراجع ادبی،
15 ـ مظفر، محمد رضا، المنطق، چاپ هشتم قم، 1408.
16 ـ معین، محمد، فرهنگ لغات فارسی.
17 ـ نادری، عزت‌الله و سیف نراقی، مریم، روش‌های تحقیق و چگونگی ارزشیابی آن در علوم انسانی،چاپ بیست و چهارم.
18 ـ نبوی، بهروز، روش تحقیق در علوم اجتماعی.
19 ـ یاحقی، محمد جعفر و ناصح، محمد مهدی، راهنمای نگارش و ویرایش.

برگرفته از: http://www.ommolketab.ir/lin-search/m_136161