ذکر خدا یعنی چه؟
چطور یاد خدا میتواند نه فقط قلب بلکه همه رفتارهای مارا تغییر دهد؟
پاسخ
«ذكر»، يعنى ياد كردن، خواه با زبان باشد، يا با قلب يا با هردو، بعد از نسيان باشد، يا بعد از ادامه ذكر.[1] به عبارت ديگر، ذكر حالت روحى خاصى است كه انسان در آن حال، دانسته خويش را مورد توجه قرار مى دهد و گاهى به يادآورى چيزى با زبان و گاهى به حضور چيزى در قلب گفته مى شود.
فضيلت ذكر خدا
ذكر خداى سبحان از بهترين و پاكيزه ترين اعمال نزد خدا، برترين لذّت نزد دوستداران خدا، خوى و خصلت خوب مؤمنان و صالحان و نشان همنشينى با محبوب واقعى بوده و مايه شرافت و رستگارى انسان مى باشد و در آيات قرآنى و روايات اسلامى مورد سفارش واقع شده است.
قرآن كريم مى فرمايد:
«ياايُّهَاالَّذينَ امَنُوا اذْكُرُواللَّهَ ذِكْراً كَثيراً …» (احزاب، آیه41)؛ اى كسانى كه ايمان آورده ايد، خدا را بسيار ياد كنيد
پيامبر اكرم (ص) فرمود:
«اعْلَمُوا انَّ خَيْرَاعْمالِكُمْ عِنْدَ مَليكِكُمْ وَازْكاها وَارْفَعَها فى دَرَجاتِكُمْ وَ خَيْرَما طَلَعَتْ عَلَيْهِ الشَّمْسُ، ذِكْرُاللَّهِ سُبْحانَهُ وَتَعالى فَانَّهُ اخْبَرَعَنْ نَفْسِهِ فَقالَ انَا جَليسُ مَنْ ذَكَرَنى»[2]
بدانيد كه بهترين اعمال شما نزد خداوند و پاكيزه ترين آنها و آنچه از همه بيشتر درجات شما را بالا مى برد و بهترين چيزى كه آفتاب بر آن تابيده، ذكر خداى سبحان است؛
زيرا خداى تعالى از خودش خبر داده، فرمود: من همنشين كسى هستم كه مرا ياد كند.
حضرت على عليه السلام مى فرمايد:
«ذِكْرُاللَّهِ سَجِيَّةُ كُلِّ مُحْسِنٍ وَشيمَةُ كُلِّ مُؤْمِنٍ[3] يادخدا خصلت هر نيكوكار و خوى هر مؤمنى است».
امام صادق عليه السلام فرمود:
«ما مِنْ شَىْءٍ الَّا وَلَهُ حَدٌّ يَنْتَهى الَيْهِ الَّا الذِّكْرَ فَلَيْسَ لَهُ حَدٌّ يَنْتَهى الَيْهِ [4]
هر چيزى را حدى است كه به آن منتهى مى شود، مگر ذكر كه حدّى ندارد كه به آن پايان يابد».
حقيقت ذكر چيست؟
از آيات قرآنى و سخنان اولياى گرامى اسلام، استفاده مى شود كه ذكر عبارت است از ياد خدا در همه احوال و پيشامدها وتوجه به حضور درمحضر الهى و او را حاضر و ناظر بر اعمال و رفتار خويش دانستن و اين كه هيچ امرى بر او پوشيده نمى ماند.
از اين رو، هنگام روبه رو شدن با تكاليف واجب به ياد خدا بوده، آنها را انجام دهد و هنگام روبه روشدن با محرمات و معاصى از خدا غافل نباشد، و از انجام آن پرهيز نمايد،
چنان كه قرآن كريم مى فرمايد:
«اتَّقُواللَّهَ انَّ اللَّهَ خَبيرٌ بِما تَعْمَلُونَ (حشر:18)؛ از خدا بترسيد كه خدا به كارهايى كه مى كنيد، آگاه است».
«يَعْلَمُ خائِنَةَ الْاعْيُنِ وَما تُخْفِى الصُّدُورُ (غافر 19)؛ خيانت هاى چشمان و آنچه سينه ها پنهان ساخته مى داند».
«وَهُوَ مَعَكُمْ ايْنَما كُنْتُمْ (حدید: 4)؛ خدا با شماست، هر جا كه باشيد».
«وَنَحْنُ اقْرَبُ الَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَريدِ (ق: 16)؛ ما از رگ و ريد به او نزديكتر هستيم».
در روايتى امام صادق علیه السلام ازجمله سخت ترين تكاليف خداوند بر بندگانش را «ذِكرُاللَّهِ عَلى كُلِّ مَوْطِنٍ» به ياد خدا بودن در هر جا شمرده، مى فرمايد:
«منظور از ذكر خدا، گفتنِ «سُبْحانَ اللَّهِوَالْحَمْدُلِلَّهِ وَلاالهَ الَّا اللَّهُ وَاللَّهُ اكْبَرُ» نيست، گرچه اينها هم ذكر است بلكه مقصود آن است كه اگر انسان با حرام خدا روبه روشد، ياد خدا او را از آن باز دارد.»[5]
امام صادق عليه السلام از رسول خدا صلى الله عليه وآله نقل كردند كه فرمود:
«هر كسى كه اوامر خدا را اطاعت نمود و از گناهان پرهيز كرد، همانا او ذاكر خداست، گرچه نماز و روزه (مستحبى) و قرائت قرآن او، اندك باشد و هر كس كه معصيت ونافرمانى خدا نمايد، خدا را فراموش كرده، گرچه نماز و روزه و تلاوت قرآن او بيش از حد معمول بوده باشد.»[6]
از اين احاديث به خوبی روشن مى شود كه منظور از ذكر، تنها ذكر زبانى نيست، گرچه ذكر زبانى هم ذكر بوده در مكتب اسلام داراى اهميّت است،
لكن مقصود حقيقى از ذكر خدا، رسيدن به درجهاى از ايمان واعتقاد است، كه انسان بر اثر آن، پيوسته خود را زير نظر خدا دانسته، و در نهان و آشكار، او را شاهد و ناظر اعمالش بداند و از زشتي ها دورى گزيده و وظايف خود را برابر او انجام دهد به عبارت ديگر، حقيقت ذكر، توجه قلبى به خداوند متعال است كه دراعمال انسان پرتو افكند.
انواع ذكر
ذكر خدا انواعى دارد كه برخى از آنها را در ادامه مى آوريم:
الف) ذكر زبانى
ذكرزبانى به جا آوردن حمد و ثناى الهى، نجوا كردن (آهسته حرف زدن)، درد دل كردن، درخواست كمك از درگاه خداى سبحان و پناه بردن از شر شياطين انس و جن به آن بارگاه مقدس است.
ذكر زبانى گرچه ازتمام مراتب ذكر، نازل تر است ولى در عين حال مفيد فايده است.
زيرا كه زبان در اين ذكر به وظيفه خود قيام كرده و به علاوه ممكن است، اين تذكّر پس ازمداومت و قيام به شرايط آن، اسباب باز شدن زبان قلب نيز بشود.[7]
در روايات اهل بيت عليهم السلام اين گونه ذكر زياد به چشم مى خورد و حتى مورد سفارش قرار گرفته است.
چنانچه خود آن بزرگواران نيز در اين زمينه الگوى پيروان خود هستند.
امام صادق عليه السلام فرمود:
«… پدرم «كَثيرُالذِّكر» بود. من او را هنگام غذا خوردن و راه رفتن درحال ذكر گفتن خدا مى يافتم، حتى صحبت كردن با ديگران، او را از ياد خدا باز نمى داشت.
زبانش با گفتن «لاالهَ الَّااللَّهُ» به كامش چسبيده بود. او ما را جمع مى كرد. كسانى را كه قرآن خواندن مى دانستند به قرائت قرآن و كسانى را كه قرآن خواندن نمى دانستند، به ذكر خدا فرمان مى داد تا خورشيد طلوع كند.[8]
تسبيحات حضرت زهرا سلام الله عليها
گفتن تسبيحات اربعه، «يااللَّهُ» و «يارَبُّ»، «لاحَوْلَ وَلا قُوَّةَ الَّابِاللَّهِ الْعَلِىِّ الْعَظيمِ» و استغفار و مانند آن، ازجمله ذكرهاى زبانى مى باشند كه هر كدام ثواب مخصوصى داشته و اثر ارزندهاى در انسان ايجاد مى كند.
بايد توجه داشت كه ذكر زبانى لقلقه زبان نشود و همراه با غفلت دل نباشد، بلكه ذكر زبانى نشان ذكر قلبى و ابراز مكنون دل باشد يا دست كم مقدمه ذكر قلبى گردد.
ب) ذكر قلبى
ذكرقلبى همان توجه قلبى به خداى سبحان است كه دل را صفا و صيقل داده، جلوه گاه محبوب مى كند و روح را تصفيه كرده، انسان را از قيد اسارت نفس مى رهاند.
اگر قلب به تذكّر محبوب و ياد حق تبارك وتعالى عادت كرد و با آن عجين شد، انسان را دگرگون مى كند، بطورى كه حركات و سكنات چشم، زبان، دست، پا و ساير اعضا، با ذكر حق انجام مى گيرد و برخلاف وظايف، امرى انجام نمى دهند.
كاملترين وبهترين مراتب ذكر نيز همين است كه درهمه مراتب انسانى، جارى شده و حكمش ظاهر و باطن و نهان و آشكار را در برگيرد و اگر ذكر زبانى نيز از نظر مكتب اسلام مطلوب است و به آن سفارش شده،
سرّش در آن است كه زبان قلب گشوده شود و بحدى برسد كه زبان، چشم، گوش و ساير اعضاى بدن از قلب پيروى كنند تا بدين وسيله دل براى ورود صاحب منزل، پاك و پاكيزه گردد.
على عليه السلام فرمود:
«انَّ اللَّهَ سُبْحانَهُ جَعَلَ الذِّكْرَجَلاءً لِلْقُلُوبِ»[9] همانا خداوند سبحان، ذكر را جلا و صفاى دلها قرار داده است
امام خمينى قدس سرّه مى نويسد:
«پس اى عزيز! در راهذكر و ياد محبوب، تحمّل مشاقّ هر چه بكنى، كم كردهاى. دل را عادت بده به ياد محبوب، بلكه به خواست خدا، صورت قلب، صورت ذكر حقّ شود و كلمه طيّبه لااله الاالله صورت اخيره وكمال أقصاى نفس گردد كه از اين زادى بهتر براى سلوك الى الله و مُصلحى نيكوتر براى معايب نفس و راهبرى خوب تر درمعارف الهيه يافت نشود.
پس اگر طالب كمالات و مهاجر الى الله هستى، قلب را عادت بده به تذكّر محبوب ….»[10]
پ) ذكر عملى
ذكر عملى آن است كه انسان در عمل، خدا را ناظر و شاهد اعمال و رفتار خود دانسته، هرجا كه صحبت واجب باشد، آنجا حاضر بوده و هر جا كه صحبت از محارم الهى، گناه و نافرمانى خدا باشد، غايب باشد و درحال گناه و نافرمانى ديده نشود.
اين نوع ذكر در آيات قرآن، به تعابير گوناگون، درمورد اعمال انسانى به كار رفته است كه شرح آن در درس آينده با عنوان «جايگاه هاى ذكر خدا» خواهد آمد.
جمع بندی:
ذكر به ياد كردن با قلب يا زبان يا هر دو گفته مى شود. در رأس همه ذكرها، ذكر خدا از اهميت ويژهاى برخوردار بوده، از بهترين و پاكيزه ترين اعمال نزد خداى سبحان و درعين حال از مشکل ترین آنها مى باشد و در آيات قرآنى و روايات اهل بيت عليهم السلام مورد توصيه فراوان قرار گرفته است.
حقيقت ذكر آن است كه انسان درهمه احوال و پيش آمدها، به ياد خدا بوده و خود را در پيشگاه آن ذات مقدس، حاضر ببيند واعمال واجب را انجام داده و از كارهاى حرام دورى گزيند.
ذكر خدا انواعى دارد كه برخى از آن عبارت است از:
ذكر زبانى
قلبى وعملى.
ذكر زبانى:
به جا آوردن حمد و ثناى الهى و عادت دادن زبان به ذكر كلمات مخصوص و نجوا كردن با خداى سبحان است.
ذكر قلبى:
همان توجه قلبى به خداست. و ذكر عملى نيز آن است كه انسان در عمل، خدا را ناظر رفتار و اعمال خود ديده، وظايف واجب را انجام داده و كارهاى حرام را ترك كند.
منابع
[1] . سید علی اکبر قریشی، قاموس قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1391، ج 3، ص 15، به نقل از مفردات قرآن.
[2] . احمد بن محمد بن فهد حلی، عدةالداعى، قم، موسسه المعارف الاسلامیه، 1378، ص 238.
[3] . تمیمی آمدی، شرح غررالحكم و دررالكلم، تهران، دانشگاه تهران ج 4، ص 30.
[4] . محمدبن یعقوب کلینی، اصول كافى، بیروت، دارصعاب و دارالتعارف، 1401 ق ، ج 4، ص 258.
[5] . محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، بیروت، دارالاحیاء و التراث، ج 93، ص 151.
[6] . همان، 156.
[7] . روح الله خمینی، اربعين حديث (چهل حدیث)، تهران، موسسه نشر و تنظیم آثار امام خمینی، 1386، ج 1، ص 250.
[8] . محمدبن یعقوب کلینی، اصول كافى، همان، ج 4، ص 258.
[9] . تمیمی آمدی، شرح غررالحكم، آمدى، ج 2، ص 558.
[10] . روح الله خمینی، اربعين حديث (چهل حدیث)، همان، ج 1، ص 249.
پیوندها
مرکز فضای مجازی حقیق در آپارات
پرسش و پاسخ در خصوص ذکر خدا
سوال 1: ذکر به چه معناست؟
پاسخ: ذکر به معنای یاد کردن با زبان، قلب یا هر دو است و میتواند بعد از نسیان یا ادامه ذکر باشد.
سوال 2: فضیلت ذکر خداوند چیست؟
پاسخ: ذکر خداوند از برترین و پاکیزهترین اعمال است، سبب شرافت و رستگاری انسان میشود و نزد دوستداران خدا لذتی بینظیر دارد.
سوال 3: امام صادق علیهالسلام درباره ذکر چه فرمودهاند؟
پاسخ: امام صادق علیهالسلام فرمودهاند: همه چیز حدی دارد، مگر ذکر که حدی ندارد و پایانیافتنی نیست.
سوال 4: ذکر خدا به چه صورتهایی انجام میشود؟
پاسخ: ذکر خدا به صورت زبانى، قلبى و عملى انجام میشود.
سوال 5: چرا ذکر زبانى اهمیت دارد؟
پاسخ: زیرا باعث میشود زبان به وظیفه خود قیام کند و میتواند مقدمهای برای ذکر قلبى شود و زبان قلب را باز کند.
سوال 7: ذکر عملی چگونه است؟
پاسخ: ذکر عملی به این صورت است که انسان در عمل خدا را ناظر و شاهد میبیند و وظایف واجب را انجام میدهد و از نافرمانیها دوری میگزینند.
