مفهوم دقيق دين
مفهوم دقيق دين چيست؟
پاسخ: براي آگاهي از مفهوم دقيق دين بايد به سه نكته ذيل توجه كرد:
يك. دين در يك نگاه كلي، به دو دسته بشري و الهي تقسيم ميشود. دين بشري، ساخته انسان است و او به دليل برخي نيازهاي فردي يا اجتماعياش، ناگزير، از باورهايي پيروي ميكند؛ براي مثال، بت ميپرستد يا به نيروهاي جادويي و مانند آن ميگرايد. ولي دين الهي ريشه در جهان غيب دارد و بر وحي استوار است. مراد از دين دراين نوشتار، فقط دين الهي ووحياني است؛ چرا كه دين بشري از حقيقت تهي است.
دو. آن نوع از دين كه در اينجا در صدد تعريف آن هستيم، به معناي مكتب است با محتوا و مفاد وحياني و به مفهوم آموزهها و گزارههاي وحياني ارسالي از سوي خدا براي بشر، نه دين به معناي دينداري و ايمان و مانند آن، كه وصف انسان دينورز و حاصل دينداري اوست. دينشناسي، عبدالله جوادي آملي، تحقيق و تنظيم از محمدرضا مصطفي پور، ص 26. توضيح آن كه دين گاهي با نگاه شخصي و از نظر فعل انساني، يعني تديّن و تلاش فكري و عملي در راه دينورزي تعريف ميشود؛ و گاهي، به عنوان مكتب و آيين و يا راه و روش دينداري و بدون لحاظ جنبه انساني آن. اين دو تعريف با هم تفاوت دارند؛ زيرا دو نوع نگاه و رويكرد به دين است.
براي نمونه، گاهي گفته ميشود: دين، عبارت است از تلاشها و فعاليتهاي بشري كه از اعتقاد به قواي ماوراي طبيعت سرچشمه گرفته و بشر، وابستگي خود را به آن حس ميكند؛ و گاهي نيز گفته ميشود: دين، عبارت است از مجموعه عقايد، اخلاقيات، قوانين و مقرراتي كه براي اداره امور جامعه انساني و پرورش انسانها تشريع و ارسال شده است.
در تعريف اول، اصل دين و مكتب تعريف نشده، بلكه جنبه تديّن و تعلقش به انسان مؤمن مد نظر قرار گرفته است. در تعريف دوم، اصل دين به عنوان يك مكتب و راه و روش دينداري، تعريف شده است. در اينجا تعريف دوم مد نظر و معتبر است. تعريفهاي دين را با اين نگاه مورد ارزيابي قرار خواهيم داد.
سه. پي بردن به حقيقت دين، مشروط به اين است كه در آغاز مفهوم عميق دين شناخته شود. البته ارائه تعريف مفهومي از دين، به طوري كه جامع و مانع باشد، نيز به دليل گستردگي و تنوع مسائل ديني و خواص و كاربردهاي گوناگون آموزههاي ديني، با دشواريهايي رو به رو است. يكي از دينپژوهان غربي مينويسد:
دين به اندازهاي ساده است كه هر بچه عاقل و بالغ و يا آدم بزرگ ميتواند يك تجربه ديني حقيقي داشته باشد و به اندازهاي جامع و پيچيده است كه فهم كامل و بهرهگيري تام از آن، نيازمند تجزيه و تحليل ميباشد. … دين به اندازهاي غني و فراگير است كه جنبههاي متفاوت آن، كاملاً بهحق و براي طبايع مختلف به گونههاي متفاوتي مهم جلوه ميكند. اديان زنده جهان، رابرت ا. هيوم، ترجمه عبدالرحيم گواهي، ص 18 و 20.
نويسنده ديگري مينويسد:
شايد هيچ كلمه ديگري غير از دين نباشد كه همواره آشكارا و خيلي صاف و ساده به كار رود، ولي در واقع نمايانگر نگرشهايي باشد كه نه فقط بسيار متفاوتند، بلكه گاه مانعة الجمعاند. فرهنگ و دين، ترجمه خرمشاهي و ديگران، ص 202.
واژه دين، مترادف حكم و قضا، رسم و عادت، شريعت و مذهب، همبستگي و غير آن آمده است. لغت نامه دهخدا، ذيل واژه دين. در كاربردهاي قرآني نيز معاني متعددي همچون: جزا، حساب، قانون، شريعت، طاعت و بندگي، تسليم و انقياد، اسلام، روش و رويه، توحيد و خداپرستي، براي دين آمده است. ر.ك. مجمع البحرين، شيخ فخرالدين طريحي، ج 1، ص 76 ـ 77؛ مفردات الفاظ قرآن، راغب، ص 175؛ قاموس قرآن، سيد علي اكبر قرشي، ج 2، ص 380 ـ 381.
