موعظه واجب نیست و امربه معروف نیز مصداق موعظه است؛ بنابراین، چرا گفته می شود امربه معروف واجب است؟
پاسخ
چنان‌که امام خمینی (ره) در تحریرالوسیله تصریح می کنند امربه معروف و نهی ازمنکر یعنی امرکردن دیگران به واجبات و نهی کردن دیگران از محرمات شرعی.[1] این معنا اساساً با مفهوم موعظه تفاوت دارد. موعظه از مادۀ «وعظ» است به معنای اندرزدادن به خیر و نیکی‌ها که توأم با رقّت قلب و مهربانی باشد. [2]
نتیجه: موعظه با امربه معروف و نهی ازمنکر از لحاظ موضوع متفاوت هستند و حکم شرعی آنان نیز یکسان نیست. موعظه در عرف و اصطلاح خیرخواهی و دعوت برای انجام اعمال خیر و نیکی های فردی و اجتماعی است، اما امربه معروف و نهی ازمنکر، امرونهی است نه دعوت و گفت وگو و نصحیت. باید توجه داشت حکم شرعی همۀ موضوعات، ازجمله امربه معروف و نهی ازمنکر، با استناد به فتوای عالمان دینی که قدرت استنباط احکام را از قرآن و سنت و دیگر منابع فقه دارند، روشن می شود نه این‌گونه مقایسه های غیرعلمی.
بررسی فتوای برخی از علمای اسلام
درادامه، برای نمونه، فتوای امام خمینی ره، امام خامنه ای و آیت‌الله سیستانی را، که با استناد به آیات قرآن کریم و روایات صحیح، وجوب امربه معروف و نهی‌ا زمنکر را اثبات می کنند بیان می کنیم:
امام خمینی (ره)
«این دو[امربه معروف و نهی ازمنکر] از والاترین و شریف‌ترین واجبات می باشند و به وسیلهُ این دو، واجبات برپا می شود و وجوبشان از ضروریات دین است و منکر وجوبشان در صورت توجه به لازمهُ انکار و ملتزم شدن به آن از کفار است.
و در کتاب عزیز (قـرآن) و احادیث شریفه با زبان‌های مختلف بر آنها ترغیب شده است. خداوند متعال می فرماید: «و باید از شما امتی باشند که دعوت به خیر نمایند و امربه معروف و نهی ازمنکر کنند و آنان همان رستگارانند».
و خداوند متعال می فرماید:
«شما بهترین امتی هستید که برای مردم پدیدار شده‌اید؛ امربه معروف و نهی ازمنکر می کنید و به خدا ایمان می آورید» و آیاتی دیگر و از حضرت رضا علیه‌السلام است: «رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم می فرمود: وقتی امت من امربه معروف و نهی ازمنکر را برعهدهُ یکدیگر بگذارند و خود شانه خالی کنند؛ پس، اعلان به رویارویی با خداوند می‌نمایند.»
و از پیغمبر صلی الله علیه و آله وسلم است:
«حقیقتاً، خدای عزّوجلّ نسبت به مؤمن ضعیف که دین ندارد، بغض دارد؛ پس، گفته شد، مؤمن ضعیفی که دین ندارد، چه کسی است؟ فرمود: کسی است که نهی ازمنکر نمی کند» و از پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم است که فرمود: «مادامی که امت من امربه معروف و نهی‌ازمنکر می کنند و بر نیکی کمک می نمایند، در خیر میباشند؛ پس، وقتی چنین نکردند، برکت‌ها از آنان سلب می شود و بعضی از آنها بر بعضی دیگر مسلط میشوند و برای آنها یاوری نیست نه در زمین و نه در آسمان» و از امیرالمومنین علیه‌السلام است که خطبه خواند و ستایش خدا را نمود و بر او ثنا فرستاد؛
سپس، فرمود:
«اما بعد، همانا از پیشینیان، کسانی‌که هلاک شدند، تنها وقتی بود که گناهان را انجام می‌دادند و ربّانیون و احبار، آنان را از این کار نهی نمی کردند و به درستی که آنان چون در معاصی به آخرین درجه رسیدند و ربّانیون و احبار، آنان را از این کار منع ننمودند، عقوبت‌ها بر آنان نازل شد؛ پس، امربه معروف کنید و نهی ازمنکر بنمایید و بدانید که امربه معروف و نهی ازمنکر هرگز اجلی را نزدیک نمی کنند و رزقی را قطع نمی نمایند»، تا آخر حدیث.
و از ابوجعفر (امام محمدباقر) علیه السلام است که فرمود:
«در آخرالزمان گروهی هستند که در میان آنان از دسته‌ای ریاکار پیروی می شود که قرآن خواندن و عبادت کردن را به خود می بندند، تازه به دوران رسیدگانی بی‌خردند، نه امربه معروف را واجب می‌شمارند و نه نهی ازمنکر را، مگر زمانی‌که از ضرر آن آسوده خاطر باشند به دنبال آن هستند که برای خودشان رخصتی بیابند و عذری پیدا کنند
سپس فرمود:
و اگر نماز به دیگر کارهایی که با اموالشان و یا با بدن‌هایشان انجام می دهند ضرر می رسانید حتماً نماز را ترک می کردند؛ همان‌گونه که، بالاترین و شریف‌ترین واجبات (امربه معروف و نهی از منکر) را ترک کردند، همانا امربه معروف و نهی ازمنکر واجب بزرگی است که با آن واجبات برپا می شود.
در آنجا غضب خدای عزّوجلّ به مرحلۀ کمال می رسد و خداوند همه را با عقابش فرامی گیرد؛ پس، نیکان در خانهُ بدان و کودکان در خانهُ بزرگ‌ترها نابود می شوند.»
و از محمّد بن مسلم (روایت) است که گفت:
«حضرت امام صادق علیه‌السلام به شیعیان نوشت که باید حتماً سالمندان و خردمندان شما به نادانان و ریاست‌طلبان توجهی بکنند (امربه معروف و نهی از منکر کنند) و یا آنکه لعنت من حتماً به همهُ شما خواهد رسید»[3] و احادیثی دیگر از این قبیل.
امام خامنه ای مدظله العالی:
امربه معروف و نهی ازمنکر از واجبات و فرایض بسیار مهم و بزرگ اسلامی به شمار می‌رود و افرادی که این فریضهُ بزرگ الهی را ترک می کنند یا در برابر آن بی تفاوت اند، گناهکار خواهند بود و کیفری سخت و سنگین در انتظار آن‌هاست. امربه معروف و نهی ازمنکر نه تنها به اتفاق فقهای اسلام واجب است، بلکه اصل وجوب آن جزو ضروریات دین مبین اسلام به شمار می‌رود.[4]
آیت الله سیستانی
امربه معروف و نهی ازمنکر از بزرگ‌ترین واجبات دینی است. [5] خداوند متعال در قرآن کریم میفرماید: «وَلْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَی الْخَیْرِ وَیَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَأُولٰئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (آل عمران: 104)؛ باید از شما «اُمّت اسلامی» گروهی باشند که به سوی نیکی دعوت کنند و امربه معروف و نهی ازمنکر نمایند و آنان هستند که رستگارند.»
نتیجه:
نباید برای اثبات وجوب امربه معروف و نهی ازمنکر آن را با موعظه و نصحیت مقایسه کرد؛ زیرا اساس این دو با هم تفاوت دارند؛ افزون بر آنکه دلیل وجوب امربه معروف و نهی ازمنکر، تصریح آیات قرآن و روایات معصومان است و فقها نیز به استناد همین منابع به وجوب آن فتوی داده اند.
منابع
[1]. ر. ک. سیدروح الله خمینی، تحریرالوسیله، تهران، مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1378. ج 1، ص 525.
[2]. حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، بیروت، دارالقام و دارالشامیه،. 1412 ق، ص 876، مادۀ «وعظ»، در آیات 138 سوره آل‌عمران، 34 سورۀ نور و 120 سورۀ هود، سورهُ یونس آیۀ 57 لفظ «موعظه» به کار رفته است.
[3]. سیدروح‌الله خمینی، تحریرالوسیله، همان، ص 527.
[4]. سیدعلی خامنه ای، رسالۀ آموزشی، تهران، فقه روز، 1394، ج 1، ص 182.
[5]. سیدعلی سیستانی، توضیح المسائل، مشهد، قلم آذین رضا، 1391، ص 214.
پیوندها
پرسش و پاسخ
سوالات متداول درباره موعظه و امر به معروف و تفاوت آنها
موعظه دعوتی خیرخواهانه همراه با مهربانی است، اما امر به معروف و نهی از منکر، امر و نهی مستقیم درباره واجبات و محرمات شرعی است.
بله، طبق فتوای امام خمینی، امام خامنه‌ای و آیت‌الله سیستانی، وجوب این دو فریضه از ضروریات دین اسلام است و ترک آن موجب عقوبت الهی می‌شود.
زیرا موضوع، حکم شرعی و جایگاه این دو متفاوت‌اند و وجوب امر به معروف و نهی از منکر با آیات قرآن و روایات معتبر اثبات شده، نه با قیاس عرفی یا اخلاقی.
