برای مدیریت اوقات فراغت چه کارهایی می‌توانیم انجام دهیم؟
پاسخ
موضوع مدیریت اوقات فراغت یکی از موضوعات مهمی است که افراد زیادی با آن سروکار دارند. لازم است توجه داشته باشیم اوقات فراغت چیزی جدا از عمر نیست و مدیریت‌نکردن آن‌هم چیزی جدا از ضایع‌کردن این سرمایه نیست.
جایگاه عمر انسان در روایات
اما برای پاسخ به این پرسش ابتدا جایگاه عمر را در روایات بیان می‌کنیم و سپس، به‌اختصار، به بیان چند راهکار برای مدیریت اوغات فراقت می‌پردازیم:
روزها و نَفَس‌ها وجود توست
امام علی ع: «إِنَّمَا أَنْتَ عَدَدُ أَیامٍ فَکلُّ یوْمٍ یمْضِی عَلَیک یمْضِی بِبَعْضِک…؛ این را بدان که وجود تو همان شمارش روزهای عمر تو است، هرروزی که بر تو بگذرد قسمتی از وجود تو را به همراه خود می‌برد… ». امام علی ع: « إِنَّ عُمُرَک عَدَدُ أَنْفَاسِک وَ عَلَیهَا رَقِیبٌ یحْصِیهَا؛ عمر تو شمارۀ نفس‌های توست و بر آن‌ها نگهبانی است که آن را می‌شمارد».
امروز را دریاب
امام علی ع: «إنَّ ماضی یَومِک مُنتَقِلٌ و باقیهِ مُتّهمٌ فَاغتَنِمْ وَقتَک بِالعَمَلِ؛[1] دیروز که گذشت و به فردا هم اطمینان نیست، امروزت را با اعمال صالحه غنیمت شمار».
جبران گذشته
امام صادق (علیه‌السلام) به نقل از رسول خدا (ص): «مَنْ أَحْسَنَ فِیمَا بَقِی مِنْ عُمُرِهِ لَمْ یؤَاخَذْ بِمَا مَضَی مِنْ ذَنْبِهِ وَ مَنْ أَسَاءَ فِیمَا بَقِی مِنْ عُمُرِهِ أَخَذَ بِالْأَوَّلِ وَ الْآخِرِ؛[2] کسی‌که در باقیماندة عمر خود اعمال خود را نیکو کند از گناهان گذشته‌اش بازخواست نمی‌شود و اگر با همان کردارهای بد عمر خود را به پایان ببرد از تمام اعمال او از اوّل تا به آخر بازخواست خواهد شد»؛
کارهای بیهوده
امام علی (علیه‌السلام): «مَن اشتَغَل بِالفُضول فاتَهُ مِن مُهِمِّهِ الَمأْمولُ؛[3] کسی‌که خود را به مسائل بیهوده سرگرم کند از خواسته‌های واقعی زندگی خود بازخواهد ماند.»
برخی از راهکارهای مدیریت اوقات‌فراغت عبارت‌اند از:
-
ارتقای دانش نظامی
هر نیروی نظامی در مقابل حقوقی که دریافت می‌کند و براساس قرارداد استخدامی که آن را امضا کرده است، متعهد است وظایف محوله را درست انجام دهد. مسلماً، در صورت کوتاهی نسبت به این موضوع شرعاً و قانوناً ضامن است و اگر خسارتی نیز از این ناحیه به سازمان وارد شود، باید پاسخ‌گو باشد.
پیامبر اکرم ص می‌فرماید:
«أیُّمَا امْرِئٍ وَلِی مِنْ أمْرِ المُسْلِمِینَ وَلَمْ یَحُطْهُم بِما یَحُوطُ بِهِ نَفْسَهُ لَمْ یَرَحْ رائِحَةَ الجَنَّةِ؛[4] هرکس بخشی از کار مسلمانان را برعهده گیرد و در کار آن‌ها مانند کار خود دلسوزی نکند، بوی بهشت را استشمام نخواهد کرد.» یکی از لوازم انجام درست کارها، داشتن دانش و تخصص کافی است؛ بنابراین، افرادی که در ساعات اداری موقتاً کاری برعهدۀ آنان نیست لازم است از وقت‌های آزاد خود در طول روز بهره برده و نسبت به ارتقای دانش نظامی، جدیت کافی داشته باشند.
غفلت از این موضوع دقیقاً خواست دشمن است. خداوند در قرآن‌کریم می‌فرماید: «… وَدَّ الَّذینَ کفَرُوا لَوْ تَغْفُلُونَ عَنْ أَسْلِحَتِکمْ وَ أَمْتِعَتِکمْ فَیمیلُونَ عَلَیکمْ مَیلَةً واحِدَة… (نساء: 102)؛ کافران آرزو دارند که شما از سلاح‌ها و متاع‌های خود غافل شوید و یک‌باره به شما هجوم آورند»؛
-
مطالعه
افزایش دانش علمی یکی از راه‌های آسان برای بهره‌بری از اوغات فراغت است و در اسلام نیز جایگاهی بلند دارد و بالعکس، جهل و نادانی به‌شدت مذمت شده که به مواردی اشاره می‌شود:
خسران بزرگ
امام صادق علیه‌السلام: «کانَ فِیمَا وَعَظَ لُقْمَانُ ابْنَهُ أَنْ قَالَ لَهُ، یا بُنَی، اجْعَلْ فِی أَیامِک وَ لَیالِیک وَ سَاعَاتِک نَصِیباً لَک فِی طَلَبِ الْعِلْمِ، فَإِنَّک لَنْ تَجِدَ لَک تَضْییعاً مِثْلَ تَرْکه؛[5] در اندرزهایی که لقمان به فرزند خود کرد، آمده است: فرزندم! در روزها و شب‌ها و ساعات عمر خود، بهره‌ای را به آموختن دانش اختصاص بده؛ زیرا برای خود هرگز لطمه‌ای بزرگ‌تر از ترک علم نخواهی یافت».
قلب مخروبه
رسول‌الله (ص) : «قَلبٌ لَیسَ فیهِ شَیءٌ مِنَ الحِکمَةِ کبَیتٍ خَرِبٍ، فتَعَلَّموا و عَلِّموا و تَفَقَّهوا و لا تَموتوا جُهّالاً فإنَّ اللّه َ لا یعذِرُ عَلَی الجَهلِ[6]؛ پیامبر خدا صلی‌الله علیه و آله: دلی که در آن چیزی از حکمت نباشد، مانند خانه‌ای مخروبه است؛ پس، دانش بیاموزید و بیاموزانید و فهمیدگی به‌دست آورید و نادان نمیرید؛ زیرا خداوند عذرِ نادانی را نمی‌پذیرد».
-
انجام اعمال مستحبی (عملی و زبانی)
افراد دو دسته‌اند: برخی شوق بیشتری به عبادت‌های عملی دارند و برخی به اعمال عبادی لسانی (ذکر زبانی) گرایش بیشتری دارند. افراد بهتر است باتوجه‌به شوق و علاقهُ خود به این مستحبات بپردازند. در اسلام نیز بر این موضوع تأکید فراوان شده است
ثواب ذکر
پیامبر گرامی اسلام ص: «اِنّ اَهلَ الجَنَّةِ لایَندِمونَ عَلی شَیءٍ مِن اُمورِ الدُنیا اِلاّ علی ساعَةٍ مرَّتْ بِهِم فی‌الدّنیا لَمْ یَذکروا اللَّهَ فیها؛[7] بهشتیان، (فردا) بر هیچ‌یک از امور دنیا اظهار پشیمانی نمی‌کنند، جز آن ساعتی که بر آن‌ها گذشت و خدا را در آن یاد نمی‌کردند»
ثواب خدمت
پیامبر گرامی اسلام ص: «أیما مُسلمٍ خَـدَمَ قَوما مِن المُسلمینَ إلّا أعْطاهُ اللّه ُ مِثْلَ عَدَدِهِم خُدّاما فی الجَنّةِ؛[8] هر مسلمانی که گروهی از مسلمانان را خدمت کند، خداوند به تعداد آنان در بهشت به او خدمتکار دهد»؛[9] [10]
-
تشویق به حفظ قرآن، ادعیه، زیارات و حدیث
حفظ قرآن، ادعیه و زیارات نقش سازنده‌ای در رشد معنوی انسان دارد؛ زیرا در فرایند این کار فرد با کلام گهربار خداوند متعال و معصومان علیهم‌السلام انس می‌گیرد و حقیقت آن در جان او می‌نشیند و در زندگی او جریان پیدا می‌کند.
رسول گرامی اسلام ص فرمود: «مَنْ قَرَأَ الْقُرْآنَ وَ حَفِظَهُ أَدْخَلَهُ اللَّهُ الْجَنَّةَ وَ شَفَّعَهُ فِی عَشَرَةٍ مِنْ اهل‌بیتهِ، کلُّهُمْ قَدْ اسْتَوْجَبَ النَّارَ؛ هرکه قرآن بخواند و آن را حفظ کند، خداوند او را وارد بهشت می‌کند و شفیع ده نفر از خانواده‌اش قرار می‌دهد که همه‌شان مستحّق دوزخ بودند»[11]. و نیز امام صادق علیه‌السلام فرمود: «الْحَافِظُ لِلْقُرْآنِ الْعَامِلُ بِهِ مَعَ السَّفَرَةِ الْکرَامِ الْبَرَرَة؛ امام صادق علیه‌السلام فرمود، حافظ قرآن که بدان عمل کند در آخرت رفیق فرشتگان باکرامت و نیک‌رفتار خواهد بود.»[12]
و یا امام صادق علیه‌السلام راجع به پاداش حفظ حدیث فرمود: «مَنْ حَفِظَ مِنْ أَحَادِیثِنَا أَرْبَعِینَ حَدِیثاً بَعَثَهُ اللَّهُ یوْمَ الْقِیامَةِ عَالِماً فَقِیها؛ هرکه چهل حدیث از احادیث ما را حفظ کند خدا او را در روز قیامت، عالم و فقیه مبعوث می‌کند»[13]
-
برگزاری جلسات انتقال تجربه:
کارکنان عزیز می‌توانند با برگزاری جلسات انتقال تجربه بهترین بهره‌ها را از عمر خود داشته باشند. انسان عاقل به‌جای اینکه رنج و مشقّت تجربۀ امور را خود به دوش کشد، می‌تواند بدون هیچ هزینه‌ای از تجربه‌های دیگران استفاده کند. تجربه‌هایی چون تربیت فرزند، مدیریت خانه در مدّت مأموریت، یادگیری مهارت‌ها و هنر از دوستان همکار و کسب درآمد افزون‌بر اینکه این جلسات به رشد اجتماعی، مهارت کلامی، انتقادپذیری و… انسان نیز بسیار کمک می‌کند. امام علی (ع) در فرمایش خود بر استفاده از تجربه تأکید می‌کنند؛
فوائد استفاده از تجربه های دیگران
خلاصی از رنج
امام علی ع خطاب به فرزندش امام حسن ع: «فَبادَرْتُک بِالأَدَبِ قَبْل أَنْ یقْسوَ قلبُک وَیشتغِلَ لُبُّک لتَستَقْبِلَ بجِدِّ رأیک من الأمرِ ما قَد کفاک أهلُ التَّجارِبِ بُغیتَهُ وتَجرِبَتَهُ، فتکونَ قد کفِیتَ مَؤونَةَ الطَّلَبِ وعُوفِیتَ مِن عِلاجِ التَّجرِبَةِ؛[14] پیش از آنکه دلت سخت و فکرت مشغول گردد به تربیت تو پرداختم تا با اندیشۀ استوارت به اموری که خداوندانِ تجربه آن‌ها را جسته‌اند و آزموده‌اند روی‌آوری و بدین‌سان، رنج جست‌وجو از تو برداشته شود و از دست زدن به تجربه معاف گردی».
دانش جدید
امام علی علیه‌السلام: «لولا التَّجارِبُ عَمِیتِ المَذاهبُ، و فی التَّجارِبِ عِلمٌ مُسْتَأنَفٌ؛[15] اگر تجربه‌ها نبود، راه‌ها پوشیده می‌ماند و در تجربه[کردن]هاست که دانش جدید به‌دست می‌آید»
منابع
[1]. عبدعلی بن جمعه الحویزی، تفسیر نورالثقلین،، قم، اسماعیلیان، 1415 ق، ج 3، ص 150
[2]. ابوجعفر محمد بن علی بن بابویه قمی (شیخ صدوق)، الآملی، تهران، اسلامیه، 1362، ص 57.
[3] . علی بن محمد لیثی واسطی، عیون الحکم و المواعظ، قم، دار الحدیث، 1376. ص 440
[4] . ابوالقاسم پاینده، نهج الفصاحه، تهران، دنیای دانش، 1382، ص 360
[5] . محمد بن الحسن طوسی، الأمالی، تحقیق مؤسسة البعثة، قم، دار الثقافة، 1414 ق، ص 68.
[6] . ابوالقاسم پاینده نهج الفصاحه، قم، انصاریان، 1363. ص 600.
[7] . . حسن بن محمد دیلمی، إرشاد القلوب إلی الصواب، قم، الشریف الرضی، 1412 ق، ج 1، ص 52-53
[8] . محمد بن یعقوب کلینی، اصول کافی، ترجمۀ جواد مصطفوی، تهران، انتشارات اسلامی، 1369. ج 2، ص 207.
[9] . در زمینۀ مستحبات عملی کتاب مفاتیح الحیاة تألیف آیت‌الله جوادی آملی و ثواب الأعمال و عقاب الأعمال تألیف شیخ صدوق منابع جامعی است.
[11]. محمدبن‌یزید ابن ماجه، سنن الحافظ، تحقیق بشار عواد معروف، بیروت، دار الجیل، 1418 ق، ج1، ص 207
[12] محمد بن یعقوب کلینی، همان، ج2، ص 603.
[13]. همان، ج 1، ص 49.
[14] . همان، ص 70.
[15]. محمدباقر مجلسی، همان، ج 68، ص 342
