مهمترین و کاربردیترین احکام مربوط به خمس چیست؟
پاسخ: 1. وجوب خمس از ضروریات دین اسـلام اسـت. در قرآنکریم آمده است:
وَ اعْلَمُوا اَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیء فَاَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی وَ الیَتامی وَ الْمَساکینِ وَ ابْنِ السَّبیلِ اِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللّهِ وَ ما اَنْزَلْنا عَلی عَبْدِنا یَوْمَ الْفُرْقانِ یَوْمَ الْتَقَی الْجَمْعانِ وَ اللّهُ عَلی کُلِّ شَیء قَدیرٌ (انفال: 41).
بدانید هر غنیمتی که بهدست شما میرسد یکپنجم آن برای خدا و پیامبر و اهلبیت او و یتیمان و مستمندان و واماندگان در راه (از آنها) است، اگر به خدا و آنچه بر بندۀ خود در روز جدایی حق از باطل، روز درگیری دو گروه (باایمان و بیایمان) [= روز جنگ بدر] نازل کردیم، ایمان آوردهاید و خداوند بر هرچیزی تواناست؛
- صرف ناتوانی یا دشواری در پرداخت ، موجب فراغت ذمه و سقوط تکلیف نمیشود؛ بنابراین، افرادی که خمس بر آنها واجب است، ولی تاکنون آن را نپرداختهاند و در حال حاضر هم توانایی پرداخت آن را ندارند و یا بر آنها دشوار است، واجب است پس از اجازهگرفتن از دفتر مرجع تقلید برای تصرف در اموالشان، هرزمانیکه توانایی پرداخت بدهی بابت خمس داشتند، آن را بپردازند؛
- تأخیر پرداخت خمس از سال خمسی به سال دیگر جایز نیست، هرچند هروقت آن را بپردازد ادای بدهی حاصل می‌شود؛
- هرگاه به مال شخص غیربالغ خمس تعلق بگیرد (مثل اینکه دارای معدن یا مال حلال مخلوط به حرام باشد) بر ولیّ شرعی او پرداخت خمس آن مال واجب است؛
- خمس فقط بر شخصیتهای حقیقی (شخص یا اشخاص) واجب است و بر شخصیتهای حقوقی از قبیل دولتها و حکومتها، مؤسسهها و بانکها و مانند آن واجب نیست؛ بنابراین، اگر مؤسسهای منفعتی ببرد لازم نیست بعد از کسری مخارج سالانه، خمس منافع را بپردازد. بله، اگر شخص حقیقی مالک شخصیت حقوقی باشد، باید خمس منفعت آن را بپردازد؛
- خمس در هفت چیز واجب است: ۱. درآمد (منافع کسبوکار)؛ ۲. معدن؛ ۳. گنج؛ ۴. مال حلال مخلوط به حرام؛ 5. جواهراتی که با غواصی از دریا بهدست میآید؛ ۶. غنایم جنگی؛ ۷. زمینی که کافر ذمی از مسلمانان میخرد؛
- بخشش صوری و بهقصد فرار از خمس، خمس دارد؛ بنابراین، زنوشوهری که پیش از رسیدن سال خمسی، اقدام به هدیهکردن سود سالانۀ خود به یکدیگر میکنند، تا خمس به اموال آنها تعلق نگیرد، بایستی خمس آنچه به همدیگر میبخشند را بپردازند. (با این کار، خمس واجب از آنان ساقط نمیشود)؛
۸. عیدی کارمندان (آنچه از پول نقد و اجناس که دولت در ایام عید به کارمندان خود بهعنوان عیدی میدهد) خمس ندارد؛ هرچند تا سر سال باقی بماند. بلی، اگر اجناس به قیمت کمتری در اختیار کارمندان قرار گیرد، ازآنجاکه درواقع قسمتی از اجناس ازسوی دولت مجّانی و قسمتی در برابر پول دادهشده، فلذا از کالای باقیمانده به نسبت مقداری که کارمند پولی در برابر آن پرداخت کرده، واجب است که خمس آن پول را بپردازند؛
- جایزههایی که توسط بانکها و صندوقهای قرضالحسنه و مانند آن به افراد پرداخت می‌شود خمس ندارد؛
- اعیان موقوفه (مثل زمین وقفی) مطلقاً خمس ندارد، حتی اگر وقف خاص باشد. ثمره و نمای آنهم مطلقاً خمس ندارد؛
- حقوق شرعی (مثل خمس) که از طریق مراجع به طلاب محترم اهدا می‌شود، که مشغول تحصیل در حوزههای علوم دینی هستند، خمس ندارد؛
- مالی که یکبار خمس آن داده شود دیگر خمس به آن تعلق نمیگیرد؛ بنابراین، اگر در سال جدید مصرف نشود و باقی بماند دوباره خمس ندارد؛
- زمان تعلق خمس درآمد، همان وقتی است که درآمد بهدست میآید، ولی پرداخت خمس تا یکسال مهلت دادهشده است؛ ازاینرو، مالک مجاز است خمس خود را قبل از پایان سال بپردازد؛ همچنین، میتواند سال خمسی خود را با اجازۀ ولیامر خمس، جلو یا عقب بیندازد؛ به شرطی که، مدت گذشته را حساب کند و این کار موجب ضرر واردشدن به صاحبان خمس نشود؛
- افرادی که درآمد شخصی هرچند به مقدار کم داشته باشند، خواه مجرد یا متأهل، واجب است که سال خمسی داشته و درآمد سالانۀ خود را محاسبه کنند تا درصورتیکه چیزی از درآمد تا پایان سال باقی ماند خمس آن را بپردازند. البته، حساب سر سال خمسی و محاسبۀ درآمد سالانه واجب مستقلی نیست، بلکه راهی برای شناخت مقدار خمس است و وقتی واجب می‌شود که انسان بداند خمسی به او تعلقگرفته، ولی مقدار آن را نمیداند، اما اگر از منفعت کسب چیزی نزد او نماند و همۀ آن در مؤونۀ زندگی مصرف شود، خمسی به وی تعلق نمیگیرد تا آن را حساب کند؛
- برای محاسبۀ خمس سرمایه، ابتدا هرچه کالا و پول نقد وجود دارد را در سر سال خمسی محاسبه و قیمتگذاری کرده، خمس آن را میپردازند؛ سپس، در سال بعد مجموعۀ آن را با سرمایۀ اصلی میسنجند؛ اگر چیزی اضافه بر سرمایۀ موجود باشد سود محسوب می‌شود و به آن خمس تعلق میگیرد و اگر چیزی اضافه بر سرمایۀ اولیه افزوده نشده باشد پرداخت خمس واجب نیست؛ مثلاً، فردی که سرمایهاش 98 رأس گوسفند و مقداری پول نقد بوده که خمس آنها را پرداخت کرده، اگر سر سال خمسی مجموع قیمت گوسفندهای موجود با اموال نقدی که دارد بیشتر از مجموع قیمت 98 رأس گوسفند با پول نقدی باشد، که قبلاً خمس آن را پرداخته، مقدار زائد خمس دارد.[1]
خمس حقوق معوقه
- حقوق معوقه از درآمدهای سال دریافت آن محسوب می‌شود و در مقدار زائد بر مخارج آن سال، خمس واجب است.
تبدیل درآمد به کالا پیش از سال
- تبدیل درآمد سال در پایان سال مالی به سکه یا کالای دیگر جهت فروش آن در آینده برای صرف آن در مؤونه موجب سقوط وجوب خمس آن نمیشود.
سرمایه و سود آن
- سرمایه و سود آن اگر به مقداری باشد که با پرداخت خمس آن، درآمد کسب با بقیۀ سرمایه، وافی به هزینۀ زندگی او نیست و یا اینکه کسب با بقیۀ سرمایه مناسب شأن عرفی او نباشد، خمس ندارد.
[1]. پایگاه اطلاع رسانی دفتر مقام معظم رهبری، «احکام خمس»، 26/6/1393، دسترسی در: https://farsi.khamenei.ir/news-content?id=27579.
